Hanefi Fıkıh Usulünde Emrin Vücûba Delaleti Bağlamında Edâ ve Kazâ

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 24, 210 - 230, 11.07.2025

Abdullah Erdem

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1653657

Öz

Vücûba delalet eden emrin yerine getirilme şekilleri edâ ve kazâ olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Edâ, emredilen şeyin bizzat kendisinin yerine getirilmesi demektir. Bu da edâ edilişindeki vasıfların tam olarak yapılıp yapılmaması açısından kâmil ve kâsır kısımlarına ayrılmaktadır. Ayrıca kazâya benzerlik yönü olan edâ çeşidi de bulunmaktadır. Kazâ, emredilen şeyin bizzat kendisinin yerine getirilme imkânı olmadığında benzerinin yerine getirilmesi demektir. Bu benzer şeyin akılla anlaşılanlarına kazâ bi-misl-i ma‘kûl, akılla anlaşılamayanlarına da bi-misl-i gayr-i ma‘kûl denmiştir. Bir de buna kazâya benzerlik yönünün olduğu düşünülen kazâ şebîh bi’l-edâ/kazâ bi-ma‘ne’l-edâ eklenmektedir. Emrin yerine getirilme şekillerinde dikkat edilmesi gereken şey bu çeşitlerin birbirlerine nispetle asıl ve halef olmasıdır. Asıl mümkünken halefle amel edilemez. Yani bir emrin edâsı mümkünken, kazâ edilmesi mümkün değildir. Çünkü edâ kazâya nispetle asıldır. Her ne kadar edâ çeşitlerinde birbirlerine asalet ve halefiyet söz konusu olmasa da kazâ çeşitlerinden özellikle misl-i ma‘kûl ile kazâ ve misl-i gayr-i ma‘kûl ile kazanın birbirlerine asalet ve halefiyeti söz konusu olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usulü , Emir , Edâ , Kazâ , Kâmil , Kâsır , Ma'kûl

Ways of Fulfilling What is Commanded in the Hanafi Fiqh Method

Öz

The ways of fulfilling the command that indicates the obligation are divided into two: performance and accident. Eda means the actual fulfillment of what is commanded. This is divided into perfect and short parts in terms of whether the qualifications in its performance are fulfilled or not. There is also a type of expression that is similar to kaza. Qada means fulfilling something similar when it is not possible to fulfill the commanded thing itself. Those similar things that can be understood with the mind are called kaza bi-misl-i ma'kûl, and those that cannot be understood with the mind are called bi-misl-i gayr-i ma'kûl. Also added to this is kaza şebîh bi'l-edâ/kazâ bi-ma'ne'l-edâ, which is thought to have a similarity to kaza. The thing that should be taken into consideration in the ways of fulfilling the order is that these types are primary and successor to each other. It is not possible to act with the successor while it is possible. In other words, while it is possible to perform an order, it is not possible to perform it. Because performance is relative to accident. Although there is no nobility and succession to each other in the types of acts, it is understood that there is nobility and succession to each other among the types of accidents, especially misl-i ma'kûl and accident and misl-i unreasonable and accident.

Anahtar Kelimeler

Usul of Fıqh , Order , Performance , Substitution , Perfect , Embroidery , Ma'kul

Kaynakça

• ʿAbdulʿazîz el-Buḫârî, ʿAlâuddîn ʿAbdulazîz b. Aḥmed. Keşfu’l-esrâr Şerḥu Uṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmi, ts.
• Âmidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî ʿAlî Seyyiduddîn es-Saʿlebî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. ʿAbdurrezzâḳ ʿAfîfî. 4 Cilt. Beyrut - Dımaşk: el-Mektebu’l-İslâmî, ts.
• Bedruddîn el-ʿAynî, Ebû Muḥammed Maḥmûd b. Aḥmed. el-Binâye şerḥu’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1420/2000.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Ali b. Musa el-Horasânî. es-Sünenü’l-kübrâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullah Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm. el-Câmiʿu’l-musnedi’ṣ-ṣaḥîḥi’l-muḫtaṣar min umûri Rasûlillah sallallâhu ʿaleyhi ve sellem ve sünenihi ve eyyâmihi. thk. Muḥammed Zuheyr b. Nâṣır. b.y.: Dâru Tavḳ en-Necât, 1422/2001.
• Büyük Ali Haydar Efendi. Usûlu Fıkh Dersleri. İstanbul: Mektebetü’l-Furkan, 1998.
• Dârimî, Ebû Muḥammed ʿAbdullah b. ʿAbdurrahmân. Sünen. thk. Ḥüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Mîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2016.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muḥammed Muḥyiddîn ʿAbdulḥamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, ts.
• Fenârî, Muhammed b. Hamza b. Muhammed Şemseddin er-Rûmî. Füsûlü’l-bedâi’ fî usûli’ş-şerâi’. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2006.
• Ḥaddâdî, Ebûbekir b. ʿAlî b. Muḥammed el-Yemenî el-Ḥanefî. el-Cevheretu’n-neyyira ʿalâ Muḫtaṣari’l-Ḳudûrî. 2 Cilt. b.y.: el-Maṭbaʿatu’l-Ḫayriyye, 1322.
• Ḥalebî, İbrâhîm. Multeḳâ’l-ebḥur. thk. Ḫalil ʿİmrân el-Manṣûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Hanefî Er-Râzî, Zeynüddîn Ebû ʿAbdullah Muḥammed b. Ebû Bekr b. ʿAbdülḳâdir - Aḥmed, ʿAbdullah Nezir. Tuḥfetü’l-mülûk. Beyrut: Daru’l-Beşâʾiri’l-İslamiyye, 1996.
• İbn Ebî Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman b. Havâstî el-Absî. el-Musannef fî’l-ehâdîsi ve’l-âsâr. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Emîr-i Hâc, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1983.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdillâh b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Thk. Muhammed Fuʾâd ʿAbdilbâkī. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye; Faysal ʿİsa el-Bâbî el-Ḥalebî, ts.
• İbn Melek, Abdullatif. Şerhu Menari’l-envâr fî usuli’l-fıkh. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1308.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Baḥrü’r-râʾiḳ şerhu Kenzi’d-deḳāʾiḳ. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbnü Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fetḥu’l-ḳadîr. 10 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Ca‘d, Ali b. Ubeyd el-Cevherî el-Bağdâdî. Müsnedü İbni’l-Ca‘d. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü Nâdir, 1990.
• İmâm Müslim b. Ḥaccâc, Ebu’l Ḥuseyn. el-Musnedi’ṣ-ṣaḥîḥi’l-muḫtaṣar bi naḳli’l-ʿadli ʿani’l-ʿadli ilâ Rasûlillah sallallâhu ʿaleyhi ve sellem. thk. Muḥammed Fuʾâd ʿAbdulbâḳî. Beyrut: Dâru İḥyâʾi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, ts.
• Kahveci, Nuri. “Fıkıh Usulü Açısından Emrin Delaleti ve Emre Delalet Eden Lafızlar Üzerine Bir Değerlendirme”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2009), 21-66.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Muḫtaṣar. İstanbul: Fazilet Neşriyat, ts.
• Mâlik b. Enes, İbn Mâlik b. Âmir el-Esbahî el-Medenî, Muhammed b. Hasan eş-Şeybani. Muvatta’u’l-İmam Malik bi-rivayeti Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybani. thk. Abdulvehhab Abdullatîf. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 2. Basım, ts.
• Mevṣılî, Ebü’l-Faẓl Mecdüddîn ʿAbdullāh b. Maḥmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li taʿalili’l-Muḫtâr. Beyrut: Matbaʿatü’l-Ḥalebî, 1937.
• Meydânî, ʿAbdülġanî b. Ṭâlib b. Ḥammâde b. İbrâhîm el-Ġuneymî ed-Dımaşkī. el-Lübâb fî şerḥi’l-Kitâb. thk. Muḥammed Muḥyîddîn ʿAbdulḥamîd. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-ʿİlmiyye, 1429.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramûz b. Ali. Dürerü’l-hükkâm şerh-u ğureri’l-ahkâm (Şürrünbülâlî’nin Hâşiyesi ile birlikte). 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâiʾl-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Pala, Ali İhsan. İslam Hukuk Metodolojisinde Emir ve Nehiy Yorumu. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2003.
• Pala, Ali İhsan. İslam Hukuk Metodolojisinde Emir ve Yasakların Yorumu. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Râzî, Fahreddin Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. ʿÖmer b. Hüseyn. el-Mahsûl. thk. Tâhâ Câbir Feyyaz el’Alvânî. 6 Cilt. Riyad: Müʾessesetüʾr-Risâle, 3. Basım, 1997.
• San’ani, Abdurrezzak İbn Hümam, Ebû Bekr. el-Musannef. thk. Habibu’r-Rahman el-Azami. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1983.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-uṣûl fî netâʾici’l-ʿuḳūl. thk. Muḥammed Zekî ʿAbdilberr. Katar: Matâbiʿuʾd-Dûhaʾl-Hadîsse, 1404.
• Serâhsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• S̱eʿâlibî, Ebû Manṣûr ʿAbdülmelik b. Muḥammed b. İsmâîl. Fıḳhu’l-luğa ve sırru’l-ʿArabiyye. thk. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. b.y.: y.y., 1422/2002.
• Sığnâkî, Hüsâmeddîn Hüseyin b. ʿAlî b. Haccâc b. ʿAlî. el-Kâfî Şerhu’l-Pezdevî. thk. Fahruddîn Seyyid Muhammed Kânît. 5 Cilt. b.y.: Mektebetü’r-Rüşd li’l-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 2001.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî. el-Muzhir fî ʿulûmi’l-luğa ve envâʿihâ. thk. Fuâd ʿAlî Manṣûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418/1998.
• Şâşî, Nizameddîn Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. İshak. Usûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman. Mecmaʿu’l-enḥur fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâʾi’t-Turâsi’l-ʿArabî, ts.
• Teftâzânî, Mesʿûd b. ʿOmer b. ʿAbdullâh. Şerḥu’t-Telvîḥ ʿale’t-Tavḍîḥ. 2 Cilt. Mısır: Mektebetu Ṣabîḥ, ts.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ. Sünenü’t-Tirmiẕî. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir - Fuʾâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Mısır: Şirketu Muṣṭafâ’l-Bâbî’l-Ḥalebî, 1395/1975.
• Ümütli, Mehmet. “Hanefî Usul Düşüncesinde Emrin Veya Me’mûr Bihin Kaydı Olarak Vakitler (Vakit Teorisinin Gelişimi Üzerine Bir İnceleme)”. Marife Dînî Araştırmalar Dergisi 19/1 (2019), 123-139.
• Zühaylî, Muhammed Mustafa. el-Vecîz fî usûli’l-fıkhi’l-İslâmî. Dimeşk: Dâru’l-Hayr, 2. Basım, 2006.