Derin Yapı ve Yüzey Yapı Bağlamında İ‘râbın Dönüşümsel İşlevi: Hırbâviyye Kasidesi Örneği

Yıl 2025, Sayı: 20, 497 - 522, 30.06.2025

Emrullah Tanır

https://doi.org/10.47502/mizan.1617975

Öz

Bu makâle, dönüşümsel dilbilgisi kuramının temel kavramları arasında yer alan derin yapı, yüzey yapı ve dönüşüm ile klasik Arap gramerindeki asıl (أصل) ve fer‘ (فرع) gibi benzer kavramlar arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Özellikle, dönüşüm kurallarının yapısal ve anlamsal işlevleri üzerinde durularak, i‘râbın bir dönüşüm aracı olarak nasıl işlediği araştırılmıştır. Çalışmada, Osman b. İsa el-Belatî’nin (ö. 599/1202) “Hırbâviyye” kasidesi örnek olarak alınmış ve bu kasidedeki bazı beyitler, dönüşümsel dilbilgisi çerçevesinde bir tahlile tabi tutulmuştur. Nitel araştırma yöntemlerinden yararlanılarak gerçekleştirilen bu analizde, beyitlerdeki i‘râbın anlamsal ve yapısal dönüşümler üzerindeki etkisi incelenmiştir. Araştırma sonuçları, i‘râbın yalnızca yüzeysel bir gramer kuralı olmadığını, aynı zamanda dilin derin anlam katmanlarını şekillendiren önemli bir dilbilimsel araç olduğunu göstermektedir. Makâle, i‘râb olgusunu dönüşüm kuramı açısından ele alarak, alan yazınına yeni bir bakış açısı sunmayı ve bu alandaki bilgi birikimine mütevâzı bir katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili , Derin Yapı , Yüzey Yapı , İ‘râb , Hırbâviyye.

Kaynakça

• Akşit, Eyup. “Arap Dilinde İsm-i Fâilin Tamlanan Olarak Yer Aldığı Lafzî İsim Tamlamaları ve Türkçeye Çevirisi”. Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 5 (30 Aralık 2017),65-85.https://dergipark.org.tr/tr/pub/mizan/issue/37578/434455
• Alzamo, Saleh Taher Saleh. Delâlet ve i’rab açısından Kuran-ı Kerim’de müsenna lafızlar. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• ‘Amâra, Halîl. “el-Binyetü’t-tahtîyye beyne ‘Abdilkâhir el-Cürcânî ve Tşomskî”. elAklâm 9 (1983), 83-95.
• ‘Anbekî, Âlâ’ Ali Abdullah el-. “Te’sîlü’l-binyeti’l-‘amîka fî müdevveneti’t-türâsi’l-‘Arabiyye”. Mecelettü’ş-şarki’l-evset li’l- ‘ulûmi’l-insâniyye ve’s-sekâfiyye 2/3(2022), 61-76.
• Asutay, Muhammed Mücahit. Arap Anlambilimi ve Arap Anlambiliminin el-Hasâis’teki Temelleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013.
• Belâtî, Ebü’l-Feth Osmân b. Îsâ b. Mansûr el-Edîb en-Nahvî el-. “el-Kasîdetü’lHırbâviyye”. ed. Hannâ Cemîl Haddâd. el-Mevârid 3 (1983), 279-292.
• Beyâtî, Zâhir Şevket el-. Edevâtü’l-i’râb. Beyrut: Mecdü’l-Müesseseti’l-câmi‘iyye li’ddirâsât ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1425.
• Bufarad-Şitvî, Emire-Şehle. Fâʿiliyyetü’l-maʿnâ’n-nahvî beyne’l-binye es-sathiyye ve’lbinye el-ʿamîka: sûra Yûsuf enmûzacen. el-Cumhûriyye el-Cezâʾiriyye edDîmukrâtiyye eş-Şaʿbiyye: el-Merkezü’l-Câmiʿî Mîla, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Câdü’l-kerîm, Abdullah Ahmed. “el-Binyetü’l-‘amîka ve makânetühâ ledâ’n-nuhâti’l-‘Arab”. Mecelettü’l-âdâb ve’l-‘ulûmi’l-insâniyye 61/1 (2006), 443-513. https://doi.org/10.21608/fjhj.2006.130791
• Celâleddin es-Suyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekir. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi Cem‘i’lcevâmi‘. thk. Abdülhamîd Hendâvî. Mısır: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, ts.
• Cesur, Süleyman. “Arap Dili ve Belagatında Lafız ve Mana İlişkisine Dair Bir İnceleme”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/25 (30 Haziran 2024), 171-203. https://doi.org/10.51553/bozifder.1447598
• Chomsky, Noam. Dil ve Zihin. çev. Ahmet Kocaman. Ankara: Ayraç Yayınevi, 2001.
• Chomsky, Noam. Dilin Mimarisi. çev. İsa Kerem Bayırlı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Chomsky, Noam. Syntactic Structures. Berlin-New York: Mouton de Gruyter, 2002.
• Daşkıran, Yaşar. “Arapça Dil Yapısı Açısından Üretici Dönüşümsel Dilbilgisi”. EKEV Akademi Dergisi 74 (28 Eylül 2018), 359-374. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sosekev/issue/71454/1149339
• Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî, Sîbeveyhi. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. Kâhire: Mektebetü’l-hâncî, 1988.
• Ebû Saîd es-Sîrâfî, Hasan b. Abdullah b. el-Merzuban. Şerhu Kitâbi Sîbeyh. thk. Ahmed Hasan Mehdilî and Ali Seyyid Ali. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî el-. Tehzîbü’l-luğa. thk. Muhammed ‘Ivaz Mur‘ib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 2001.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Hasâis. nşr. Muhammed Ali Neccâr. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-’Ilmiyye, 4. Basım, 1952.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Fetḥ ʿOs̱mân b. Cinnî el-Mevṣılî el-Bağdâdî. el-Munṣif - İbn Cinnîِ،Şerḥu Kitâbi’t-Taṣrîf li’Ebî ʿOs̱mân el-Mâzinî. b.y.: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-Ḳadîm, 1373/1954.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Usmân b. Cinnî el-Mavsılî. el-Lüma‘ fi’l-‘Arabiyye. thk. Fâiz Fâris. Kuveyt: Dâru’kütübi’s-sekâfiyye, ts.
• İbn Fâris, Ebü’l-Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekerriyyâ el-Kazvînî er-Râzî. Mu‘cem mekâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hişâm, Abdullah b. Yusuf b. Ahmed b. Abdullah b. Yusuf. Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbni Mâlik. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed el-Bakâî. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• İbnü’l-Hâcib, Cemâlüddîn b. Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr el-Mısrî el-İsnevî el-Mâlikî. elKâfiyye fî ‘ilmi’n-nahv. thk. Sâlih Abdülazîm eş-Şâʿir. Kâhire: Mektebetü’l-Âdâb, 2010.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddin Osman b. Ömer b. Ebû Bekir b. Yûnus. Emâlî İbni’lHâcib. thk. Fahr Sâlih Süleyman Kadâre. Ürdün-Beyrut: Dâru Ammâr-Dâru’l-Cîl, 1989.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serrî b. Sehl en-Nahvî. el-Usûl fi’n-Nahv. thk. Abdü’l-Hüseyin el-Fetlî. Lübnan: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Kahraman, Mehmet. Derin Yapı Yüzey Yapı Ayrımı Çerçevesinde Kur’ân-I Kerim’de Cümle Yapısı. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.
• Kazvînî, Muhammed b. Abdurrahman b. Ömer el-. el-Îzâh fî ulûmi’l-belâğa. thk. Muhammed Abdü’l-Mün’im Hıfâcî. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 3. Basım, ts.
• Kıftî, Cemâlüddîn Ebü’l-Hasen Alî b. Yûsuf el-. İnbâhü’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kâhire-Beyrut: Dâru’l-Fikri’l‘ArabîMüessesetü’l-kütübi’s-sekâfe, 1406.
• Kılıç, Ahmet. Derin Ve Yüzey Yapı Ayrımı Çerçevesinde Sarfî Mîzân Ve İ’râb. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesisivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kıran, Zeynel. Dilbilim Akımları. İstanbul: Multilingual Yayınları, 2008.
• Kırcı, Recep. “Kem-İ İstifhâmiyye Ve Kem-İ Haberiyye Edatları Ve Bunların Kur’an Yolu Meali’ne Yansıması Üzerine Bir İnceleme”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (30 Aralık 2022), 795-813. https://doi.org/10.46353/k7auifd.1168043
• Kırkız, Mustafa. “Arap Dilinde Mastar Ve Önemi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (30 Haziran 2010), 0-0. https://dergipark.org.tr/tr/pub/firatilahiyat/issue/68489/1071213
• Kıyıcı, Selahattin. “Belatî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/391. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Rifat, Mehmet. Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları. Yazko Yayınları, 1983.
• Salâhüddîn, Muhammad b. Şâkir b. Ahmed b. Abdurrahman b. Şâkir b. Harun b. Şâkir. Fevâtü’l-vefeyât. thk. İhsan ‘Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdir, ts.
• Sâmerâî, Fâdıl Sâlih es-. Ma‘ânî’n-nahv. Ürdün: Dâru’l-Fikr li’t-tıbâ‘a ve’n-neşr ve’ttevzî‘, 1420.
• Sîbeyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Ukberî, Ebû’l-Bekâ Muhibbuddîn Abdullah b. Hüseyin. el-Lübâb fî ıleli’l-binâi ve’l-i‘rab. nşr. Gâzî Muhtâr Tuleymât - Abdülilâh Nebhân. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr elMuâsır-Dâru’l-fikr, 1995.
• Yâkût, Ahmed Süleyman. Zâhiretü’l-‘irâb fi’n-nahvi’l-‘Arabî ve tatbîkuhâ fi’l-Kur‘âni’lkerîm. İskenderiyye: Dâru’l-Ma‘rifeti’l-Câmi‘iyye, 1994.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddîn Ebû Abdillah Yâkût b. Abdillah er-Rûmî. Mu‘cemü’lüdebâ. thk. İhsan ‘Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1414.
• Yılmaz, Zehra - Özgel, İshak. “Lafız-Mana Açısından Kur’ân”. EKEV Akademi Dergisi 89 (03 Mart 2022), 401-419. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sosekev/issue/71371/1147588
• Zeccâcî, Ebû’l-Kâsım Abdurrahman b. İsmail. el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv. nşr. Mâzin elMübârek. Beyrut: Dâru’n-nefâis, 1986.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. İshak el-Bağdâdî en-Nehâvendî ez-. Hurûfü’lmeânî ve’s-sıfât. thk. Ali Tevfik el-Hamed. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed ez-. el-Mufassal fî Sınâ‘ati’l-i‘râb. thk. Ali Bu Mulahham. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1993.