Buddhalık, Tövbe ve Bilince Dair Eski Uygurca Metin Parçaları

Year 2025, Volume: 12 Issue: 1, 259 - 288, 16.06.2025

Betül Özcan

https://doi.org/10.16985/mtad.1537389

Abstract

1899 yılı itibarıyla Türkistan’da bulunan bazı çevrelere -Kaşgâr, Bin Buda Mağaraları, Turfan, Miran, Hoço ve Kızıl- ilgi artmış ve bu bölgelere çeşitli keşif gezileri düzenlenmiştir. Bu keşif gezileri neticesinde bölgelerde çoğunluğunu Budist metinlerin oluşturduğu yirmiden fazla farklı dilde yazılmış olan el yazmaları, işlemeler, resimler, tablolar vs. ele geçirilmiştir. Söz konusu belgeler hiç vakit kaybedilmeden çalışılmaya ve yayımlanmaya başlanmıştır. Bir kısmı bütünlüklü bir kısmı ise parça şeklinde günümüze ulaşan Budist Uygur metinleri çeşitli konuları içerisinde barındıran geniş bir çeviri edebiyatı meydana getirmiştir. Özellikle Budist Uygur metinleri Tripiṭaka adı verilen bir kitap külliyatından oluşmaktadır. Bu külliyat içerisinde türlü meselelere ilişkin müstakil metin parçaları yer almaktadır. Bu çalışma Buddhalık, tövbe ve bilinç hakkında altı parçanın neşrini konu almaktadır. Bu bilgiler temelinde ve yazılı belgelerin sunmuş olduğu veriler ışığında şimdiye kadar neşredilmemiş olan ve 95 satır hacmindeki söz konusu metin parçaları bugün Berlin Turfan Derlemesi U 2023; U 3231; U 5029; U 2090; U 2286 ve U 1858 arşiv numaralarına sahiptir. Çeşitli meselelerin yer aldığı muhtelif metin parçalarından oluşan bu metin parçalarının yazı çevirimine, harf çevirisine, Türkiye Türkçesine aktarılması, metne ilişkin açıklamalarına, sözlük ve dizinine yer verilmiştir.

Keywords

Eski Uyguca , Budizm , Buddhalık , tövbe , bilinç

Ethical Statement

Yok.

Supporting Institution

Yok.

Thanks

Yok.

Old Uyghur Fragments on Buddhahood, Repentance and Consciousness

Abstract

As of 1899, interest in certain regions of Turkestan -Kaşgar, the Thousand Buddha Caves, Turfan, Miran, Hoço, and Kızıl- began to increase, leading to a series of expeditions to these areas. These expeditions yielded the discovery of manuscripts, engravings, paintings, and other artifacts written in over twenty different languages, the majority of which were Buddhist texts. Scholars began studying and publishing these documents without delay. The Buddhist Uyghur texts, some of which have survived to the present day in their entirety while others in fragmentary form, have created a corpus of translated literature covering a wide range of topics. Notably, many of these texts are party of the Buddhist Tripiṭaka and contain individual passages on various subjects. This study aims to publish six fragments related to Buddhahood, repentance, and consciousness. These 95-line fragments, currently housed in the Berlin Turfan Collection under the archive numbers U 2023; U 3231; U 5029; U 2090; U 2286 and U 1858, are analyzed in light of the information provided by the manuscripts. This article mainly includes the transcription, transliterastion, translation into Turkish language, textual commentary, and dictionary and index of these cited fragments, which consist of various passages addressing several topics.

Keywords

Old Uyghur , Buddhism , Buddhahood , repentance , consciousness

References

• Adams, Douglas Q., A Dictionary of Tocharian B. Revised and Greatly Enlarged. Vol. 1-2. Rodopi, Amsterdam ve New York 2013.
• Bang, W. – R. Rahmeti, “Türlü Cehenmmemler üzerine Uygurca parçalar”, Çeviren: Ragıp Hulûsi, Türkiyat Mecmuası: İstanbul 1934, s. 251-263.
• Carling Gerd, Georges-Jean Pinault, Dictionary and Thesaurus of Tocharian A. Verlag, Wiesbaden 2023.
• Clauson, Sir Gerard, An Etymological Dictionary Pre-Thirteenth Century Turkisch. Oxford at the Clarendon Press, 1972.
• Durkin-Meisterernst, Desmond, Dictionary of Manichaean Texts. Vol. III: Texts from Central Asia and China. Part 1. Dictionary of Manichaean Middle Persian and Partian. Brepols, Turnhout 2004.
• Edgerton, Franklin, Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary. Yale University, New Haven 1953.
• Gharib, B[adrazzaman], Sogdian Dictionary: Sogdian-Persian-English. Farhangan, Tehran 1995.
• Giles, Herbert Allan, A Chinese Englisch Dictionary. Part I-II. 2 nd Edition. Kelly and Walsh 1912.
• Gulcalı, Zemire, Altun Yaruk Sudur X. Kitap (Metin-Türkiye Türkçesine Aktarılması-Çince Metinle Karşılaştırmalı Açıklamalar-Sözlük-İkilemeler Dizini). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2021.
• Hirakawa, Akira, A Buddhist Chinese-Sanskrit Dictionary. Reiyūkai, Tōkyō 1997.
• JEBD = Japanese-English Buddhist Dictionary. Daitō Shuppansha, Tōkyō 1979.
• Karaman, Ahmet, Eski Türkçede İkilemeler. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2022.
• Kasai, Yukiyo, Die uigurischen Buddhistischen Kolophone. Brepols, Turnhout 2008.
• Kaya, Ceval, Uygurca Altun Yaruk: Giriş, Metin ve Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2021.
• Monier-Williams, Monier, A Sanskrit-English Dictionary. Oxford University, Oxford 1899.
• Ölmez, Mehmet, Eski Uygurca İkilemeler Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 65/2 (2017), s. 243-311.
• Poucha, Pavel, Institutiones Linguae Tocharicae. Pars I: Thesaurus Linguae Tocharicae Dialecti A. Státní Pedagogické Nakladatelství, Praha 1955.
• Röhrborn, Klaus, Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien 1-6: a-ärŋäk, Steiner, Wiesbaden 1997-1998.
• Röhrborn, Klaus, Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. I. Verben. Vol. 1. ab- - äzüglä-. Steiner, Stuttgart 2010.
• Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. II. Nomina-Pronomina-Partikel. Band 2: aš-äžük [Uygurca Sözlük. İslam Öncesi Orta Asya Türkçe Metinlerinin Dil Malzemesi. Yeniden Düzenlenmiş Baskı. II. İsimler-Zamirler-Edatlar. 2. Cilt: aš-äžük]. Steiner, Stuttgart 2017.
• Soothill, William Edward ve Hodous, Lewis, A Dictionary of Chinese Buddhist Terms: With Sanskrit and English Equivalents and A Sanskrit-Pali Index. Kegan Pauy, Trench, Trubner & Co., London 1937.
• Şen, Serkan, Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. (Yüksek Lisans Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun 2002.
• Tekin, Şinasi, Buyan Evirmek (Sevâbın Tevcihi). Reşit Rahmeti Arat İçin. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1966, s. 390-411.
• Tekin, Şinasi, Maitrisimit Nom Bitig: Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule. 1. Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. 2. Analytischer und Rückläufiger Index. Akademie-Verlag, Berlin 1980.
• Tokyürek, Hacer, Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• Tokyürek, Hacer, Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2019.
• Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, VII (1993), s. 227-233.
• Uzunkaya, Uğur, Budizm’in Mahāyāna Ekolüne İlişkin Eski Uygurca Belgeler (Metin-Aktarma-Açıklamalar-Sözlük-Dizin). Kesit Yayınları, İstanbul 2020.
• Wilkens, Jens, Handwörterbuch des altuigurischen (Altuigurisch-Deutsch-Türkisch): Eski Uygurcanın El Sözlüğü (Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Universitätsverlag Göttingen, Göttingen 2021.
• Wilkens, Jens, Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. III. Fremdelemente. Band 2: bodivan-čigžin [Uygurca Sözlük. İslamiyet Öncesi Orta Asya Türkçe Metinlerinin Dil Malzemesi. III. Yabancı Unsurlar. 2. bodivan- čigžin]. Verlag, Stuttgart 2023.
• Zieme, Peter, Altun Yaruq Sudur. Vorworte und das erste Buch. Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsūtra (Suvarṇaprabhāsasūtra). Mit 139 Abdildungen auf 88 Tafeln. Brepols, Turnhout 1996.