HÂKÂNÎ-İ ŞİRVÂNÎ’NİN TERSÂİYE KASİDESİNDEKİ MESİHÎ-SÜRYANÎ KAVRAMLAR ÜZERİNE BİR İNCELEME

Year 2025, Volume: 25 Issue: 60, 128 - 185, 27.06.2025

Veysel Başçı , Nezahat Başçı

https://doi.org/10.32330/nusha.1614570

Abstract

XII. yüzyıl İran-Azerbaycan coğrafyasında yetişen ve Fars edebiyatındaki Sebk-i Azerbaycanî adlı edebî üslubun önemli temsilcilerinden olan Hâkânî-i Şirvânî şiirlerinde İslamî öğelere olduğu kadar Hristiyanlıkla ilgili kavramlara da geniş ölçüde yer vermiştir. Bunda Kafkasya gibi çok dinli ve çok kimlikli bir coğrafyada yaşamış olmasının yanı sıra Müslüman olmadan önce Süryanî/Nasturî bir Hristiyan olan annesinin de etkisi vardır. Hâkânî’nin şiir divânı ile diğer eserlerinde gözle görülen bu etkinin en fazla hissedildiği kasidelerinden birisi Bizanslı Komnenos Hanedanlığı’ndan I. Andronikos Komnenos’a hitaben yazdığı doksan bir beyitlik Tersâiye adlı kasidesidir. Andronikos’un 1174 yılında Gürcü ordusuyla birlikte Şirvân ve Hazar kıyılarına gerçekleştirdiği sefer esnasında yazılmış bu kaside, Hristiyan inanç ve düşüncesinin Müslüman bir şair tarafından dillendirilmiş en mükemmel örneklerinden birisi kabul edilir. Söz konusu kasidede Meryem, İsa, havariler, azizler, episkopos ve patrik gibi Hristiyan dini merciler etrafında gelişen teo-mitolojik inanışlarla birlikte, ʻıydu’l-ḫamşin (pencâhe), ʻıydu’l-heykol, ıydu’l-dinhâ, sevmu’l-uzrâ gibi Hristiyan ritüellerindeki ibadet çeşitleri ile özel gün ve yortulara işaret edilmiştir. Kasidede nukoşo, çelipâ, sâlib, şilihâ, yeldâ, mulû, neysân, melkâ, deyr, azrâ, sekubâ, mehran, metran, caslik, zunnar, kissis, ur, azîr, işâ vb. Süryanice kökenli daha birçok özel isim ve kavram da yer almaktadır. Ayrıca kasidede Doğu edebiyatlarına da yansıdığı şekliyle İsa’nın eşeği, İsa’nın iğnesi, İsa’nın kuşu, İsa’nın nefesi vb. terkip, mefhum ve mazmunlar da kullanılmıştır. Bu makalede, Hristiyan ve Süryanî unsurlarına geniş yer verdiği için Tersâiye olarak adlandırılmış söz konusu kasidede yer alan Hristiyan mitolojisi, inanç ve litürjisi bağlamındaki terimler ile Süryanî kökenli kimi kavram ve terkipler, dinî ve edebî yönleriyle birlikte incelenmiş, ayrıca kasidenin eksiksiz Türkçe çevirisi de ilk kez bu çalışmayla birlikte araştırmacılara sunulmuştur.

Keywords

Fars Edebiyatı , Hristyanlık , Süryaniyat , Hakani-i Şirvani , Tersaiye

Ethical Statement

yok

Supporting Institution

yok

Thanks

yok

A Study on Christian-Assyrian Concepts in Khaqanı Shırwanı’s Tarsaiyeh Qasida

Abstract

Khaqani Shirwani, who grew up in the Iran-Azerbaijan region in the 12th century and was one of the most prominent representatives of the literary style known as Sabki Azerbaijani (Azerbaijan literary style) in Persian literature, gave as much space to Christian elements in his poetry as to Islamic ones. This is due not only to the fact that he lived in a multi-religious and multi-ethnic region such as the Caucasus, but also to his mother, who was a Syrian-Nestorian Christian before converting to Islam. Among the poems in which this influence is most evident is his ninety-one verse qasida entitled Tarsaiyeh, meaning Christianity, written in honour of Andronikos I Komnenos of the Byzantine Komnenos dynasty. This qasida, written during Andronikos campaign with the Georgian army to Shirvan and the Caspian coast in 1174, is considered one of the best examples of a Muslim poet expressing Christian beliefs and liturgy. In the aforementioned qasida, theological and mythological beliefs revolve around Christian religious figures such as Mary, Jesus, the apostles, saints, bishops and patriarchs, and Christian rituals such as ʻyd al-khamšin (pancāhe), ʻıyd al-haykōl, ʻıyd al-dīnhā and savmu’l-uzrā are mentioned, which refers to forms of worship, special days and festivals in Christian traditions. There are also many names and terms of Syriac origin in this qasida, such as nukōšo, čālipā, sālib, šīlihā, yeldā, mulū, neysān, melkā, deyr, azrā, sekubā, mehran, metran, caslīk, zunnār, kissis, ur, azīr and išā. In addition, there are also expressions and similes in the qasida that reflect Christian narratives in Eastern literatures, such as Jesus’ donkey, Jesus’ needle, Jesus’ bird and Jesus’ breath. In this article, the terms related to Christian mythology, faith and liturgy, as well as the central concepts and terms of Syriac origin found in the Tarsaiyeh qasida, so called because of its extensive incorporation of Christian elements, are examined along with their religious and literary aspects. In addition, the translation of the ode is given completely in Turkish.

Keywords

Fars Edebiyatı , Hristyanlık , Süryaniyat , Hakani-i Şirvani , Tersaiye

References

• Adevî, İ. A. (1958). ed-Devletü’l-İslamiyye ve İmbaraturi er-Rûm. Mısır: Anglo.
• Akalın, K. ve Duygu, Z. (2018). Kristolojiye Giriş. İstanbul: Divan.
• Akalın, K. ve Duygu, Z. (2017). Süryanî Literatürü. Mardin: MAÜ Yayınları. Alıcı, M. (2018). Işığın Elçisi Mani ve Gnostik Düşüncesi. İstanbul: Divan.
• Araslı, H. (2015). “Hâkânî Şirvânî” (Ö. Bayram, Çev.) İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi (4/1, s. 297-332).
• Aryan, K. (1369). Çehre-i Mesih Der Edebiyat-ı Farisî. Tahran: Muin.
• Ateş, S. (1975). Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meâli. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat.
• Attâr, Ferîdüddin. (1383). Mantıku’t-tayr. (Ş. Kedkenî, Tsh.) Tahran: Suhen.
• Audo, T. (1985), Sīmso d-Lişōno Suryōyo I-II. Hollanda: Mor Efrem Manastırı Yayınları.
• Audo, T., (1979). Dictionary of the Assyrian Language, Part I-II. Assyriska Riksförbendet i Sverige.
• Ayönü, Y. (2014). “Bizans İmparatoru I. Andronikos Komnenos’un Hayatı ve Devlet Teşkilatını Yeniden Düzenlemeye Yönelik Reformları” Tarih İncelemeleri Dergisi (29/1, s. 107-126).
• Bar Bahlûl, H. (1901). Lexicon Syriacum I-II. (R. Duval, Haz.) Paris: Leroux.
• Beelaert, A. L. (2010). “Ḵhāqāni Šervāni” Dairetü’l Meârif-i Bozorg-i İslamî, (15/5, s. 521-529) Tahran: Merkez-i Dairetü’l Meârif.
• Begtaş, Y. (1996). “Dersalip Ziyareti” https://l24.im/UczIDt adresinden erişilmiştir. (Erişim tarihi: 28.11.2024).
• Belhî, Ebü’l-Meâlî. (1376). Beyanü’l-Edyân. (M. T. Danişpeşuh, Tsh.) Tahran: Behmen.
• Beyat, M. H. (1374). Mebân-i İrfân ve Tasavvuf. Tahran: İntişârât-ı Danişgâh-ı Tabatabaî.
• Birûnî, Ebû Reyhan. (2022). Maziden Kalanlar, el-Âsârü’l-Bâkiye. (A. Batur, Çev.) İstanbul: Selenge Yayınları.
• Birûnî, Ebû Reyhan. (1386). Âsârü’l-Bâkiye. (E. Danâserişt, Çev.) Tahran: Emir Kebir. Brock, S. P. ve Kiraz, G. (2015). Syriac-English-English-Syriac Dictionary. USA: Gorgias Press.
• Bulḫarî, H. (1395). “Mesih Der Nigâh-i Hâkânî” Huner-i İslamî. Tahran: Şehr-i Kitap.
• Bulut, A. (1996). Türkçe-Süryanice-Süryanice-Türkçe Sözlük. Hollanda: Mor Efrem Manastırı Yayınları.
• Câmî, M. (2014). Nefahatü’l-üns. (A. Akçiçek, Sad.). İstanbul: Huzur Yayınevi.
• Çetrûdî, M. H. (1371). Ferheng-i Kissahâ-i Peyamberân. Meşhed: Astan-i Kuds-i Rezevî.
• Deştî, A. (1357). Hâkânî, Şair-i Dir Aşinâ. Tahran: Emir Kebir.
• Deştî, M. ve Nufelî, F. (1397). “Costecûyi Kohenterin Menabi‘-i Tarihî Du Telmih-i Edeb-i Farisî: Ḫom-i İsa û Rişte-i Meryem” Mecelle-i Tarih-i Edebiyat (3/80, s. 91-104).
• Devletşah-ı Semerkandî. (2011). Şair Tezkireleri. (N. Lugal, Çev.) İstanbul: Pinhan. Ebü’l-Hayr. Ebû Saîd. (1334). Suhenân-ı Manzum-ı Ebû Saîd. (S. Nefisî, Tsh.). Tahran: Şems.
• Efşar, H. ve Pûr-Muhammedî, P. (1400). “Berresi-i Zevaya-i Erzişî Âyin-i İranî Şeb-i Yeldâ Der Zagros-i Ğarbî” Feslnâme-i Mütalât-ı Elamşinasî (5/20, s. 57-68).
• El-Me‘mûrî, Abdülvehhâb b. Muhammed el-Hüseynî, (trhsz). Şerh-i Divân-i Hâkânî. Tahran: Meclis-i Şurâ-i İslamî Kütüphanesi, No: 11562.
• Endulüsî. S. (1912). et-Tabakatu’l-Umem. (P. L. Cheikho, Tsh.). Beyrut: darul İmprimerie Catholique.
• Enverî, H. (1398). “Hâkânî-i Şirvânî” Dairetü’l-Meârif-i Bozorg-i İslamî, (XXI, s.1-3) Tahran: Merkez-i Dairetü’l Meârif.
• Enverî, H.(1382). Ferheng-i Fişorde-i Suhen. Tahran: Suhen.
• Erdelâncevân, S. A. (1374). Tesvirhayi Ziba Der Eş‘ar-i Hâkânî. Tahran: Pazeng.
• Erdelâncevân, S. A. (1373). Tecellî-i Şairâne-i Esâtir, Rivayet-i Tarihî ve Mezhebî-i Eş‘ar-i Hâkânî. Meşhed: Astan-i Kuds-i Rezevî.
• Evgin Manna, J. (1975). Chaldean-Arabic Dictionary. Beyrut: Babel Center Puplications.
• Firdevsî, Ebü’l-Kasım. (1384). Şahnâme. Tahran: Emir Kebir.
• Foster, P. (2009). The Apocryphal Gospels. Oxford University Press.
• Fürûzanfer, B. (1387). Suhen û Suhenverân. Tahran: Zevvâr.
• Fürûzanfer, B. (1353). Şerh-i Ahvâl-i Attâr-ı Nişabûrî. Tahran: Dehhoda.
• Gencevî, N. (1383). Külliyat-ı Hamse-i Hekim Nizamî. (V. Destgirdi, Tsh.) Tahran: Neşr-i Tûlu.
• Gündüz, Ş. (2006). Hristiyanlık. İstanbul: İsam
• Gündüz, Ş. (2020). Dünya Dinleri. İstanbul: MilelNihal.
• Haddad. B. M. (2015). Encyclopedia of Oriental Monasteries I-VIII. Duhok: Assyrian Church of the East Literary Committee.
• Halef-i Tebrizî, M. H. (1332). Burhân-ı Kātı’. (M. Muin, Tsh.) Tahran: İbn-i Sina.
• Halikî, M. R. Berziger. (1400). Şerh-i Divân-i Hâkânî. Tahran: Zevvâr.
• ——— ve Muhammedî, M. H. (1379). Mersiyehân-ı Medayin. Tahran: Zevvâr.
• Haydariyan, E. ve Murtezâyi, C. (1396). “Be Durî-i İsa Ez Peyvend-i İşâ” Neşriye-i Zeban ve Edebiyat-ı Farisî-i Danişgâh-ı Tebriz, (Sonbahar-Kış, 70/236, s. 82-98).
• Haydariyan, E. ve Murtezâyi, S. ve Salihiniyâ, C. M. (1397). “İham ve İham-aferinî Der Telmihât-ı Ustureyî, Hamasî ve İsevî-i Divân-i Hâkânî” Kohennâmeyi Edeb-i Parisî (İlkbahar-Yaz, 9/1, s.1-26).
• Hock, Ronald F. (1996). The Infancy Gospel of Thomas. Polebridge Press.
• İbn Ebû Usaybia. A. (1300). Uyunü’l-enbâ’ fi tabakâti’l-etibbâ I. (M. Vehbi, Nşr.). Kahire: Matbaatü’l Vehbiyye.
• İbnü’n-Nedîm. M. (1872). el-Fihrist. (G. Flügel, Nşr.), Leipzig: Matbaatü’l İstikame.
• İncil (2017). İstanbul: Kutsal Söz Yayınları.
• Kaya, M. (1999). “İbn Vahşiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (XX. s. 465-467) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kezzâzî, Mir C. (1389). Gozariş-i Düşvarihayi Divân-i Hâkânî. Tahran: Neşr-i Merkez.
• Kezzâzî, Mir C. (1376). Seraçe-i Âva û Renk. Tahran: Semt.
• Kezzâzî, Mir C. (1368). Rohsâr-ı Subh. Tahran: Neşr-i Merkez.
• Khoshaba, Ş. ve Youkhana, E. (2021). Zahrirā, Arabic-Syriac Dictionary. Duhok: Nisibin.
• Kitab-ı Mukaddes (1997). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi.
• Ma‘denken, M. (1382). “Mesih ve Meryem Der Divân-i Hâkânî” Feslnâme-i Name-i Encümen (Sonbahar, 9-3/1, s. 49-60).
• Mackenzie, D. N. (1388). Ferheng-i Kuçek-i Zeban-ı Pehlevî. (M. Mirfahraî, Çev.) Tahran: Pejuhişgâh-ı Ulum-i İnsanî. Mehdevifer, S. (1401). Hâkânînâme. Tahran: Neşr-i Edebiyat.
• Mehdevifer, S. (1400). “Der Bab-ı Miftahü’l-Künûz, Şerh-i Rıza Kuli Han-ı Hidayet Ber Divân-i Hâkânî” Peşuhişha-i Nezm û Nesr-i Farisî, (Sonbahar-Kış, 12, s.185-220).
• Mehdevifer, S. (1399). “Kitapşinâsî-i Şüruh-i Kesâid-i Hâkânî” Âyine-i Peşuhiş (Sonbahar, 31/4, s. 281-321)
• Mezahirî, M. H. (1399). “Bahîrâ”, Dairetü’l-Mearif-i Bozorg-i İslamî, https://l24.im/wbQRu adresinden erişilmiştir. (Erişim tarihi: 12.11.2024).
• Minorski, V. (1348). Hâkânî ve Andronikos Komnenos. (A. Zerrinkûb, Çev.). Tahran: Surûş.
• Mûsaffa. E. (1388). Ferheng-i İstilâhat-i Nücûmî. Tahran: Pejuhişkede-i Ulum-i İnsanî.
• Nezeri, İ. ve Taçbahş, İ. (1399). “Berresi ve Tahlil-i Tatbikî-i Deccâl Der Şi’r-i Farisî ve Rivayet-i İslamî” Feslnâme-i İlmi Peşuhişî-i Zeban ve Edebiyat-ı Farisî, (Yaz, 57, s. 27-45).
• Nikubeḫt, N. (1392), “Nekd-i Ber Şerh-i Divân-i Hâkânî” Peşuhişnâmeyi İntikadî-i Mutûn, (Bahar, 13/1, s. 107-133).
• Önler, Z. (2004). “XIV - XV. yüzyıl Tıp Metinlerinde Türkçe Bitki Adları” Kebikeç (18, s. 273-301) https://l24.im/aFW1Vs adresinden erişilmiştir. (Erişim tarihi: 21.11.2024).
• Pûr-davud, İ. (1377). Yeştha I-II. Tahran: Esatir
• Rabo, M. (2013). The Chornicle of Michael the Great, Patriarch of the Syrians. https://l24.im/UWSflt9 adresinden erişilmiştir. (Erişim tarihi: 10.11.2024).
• Rabo, M. (2006). Ktobo Makitbonuth Zābne, İsveç: Gabriel Yalgin Özel Baskısı.
• Rıdvan, H. (1390). “Nigâhî Diger Be Beyt-i Ez Hâkânî” Neşriye-i Edeb ve Zeban-i Danişkede-i Edebiyat-i Danişgâh-ı Bahoner-i Kirman, (Kış, 27/30, s. 171-183).
• Rumî, M. Celaleddin (1396). Mesnevî-i Ma’nevî I-II. (M. A. Muvahhid, Tsh.) Tahran: Hermes.
• Sarıkçığolu. E. (2007). Diğer İnciller (Apokrif İnciler). Isparta: Fakülte Kitapevi.
• Seccadî, S. Z. (1386). Gozide-i Eş‘ar-i Hakânî-i Şirvânî. Tahran: Emir Kebir.
• Sefâ, Z. (1369). Tarih-i Edebiyat-ı İran II. Tahran: Firdevs.
• Surâbâdî, E. A. (1380). Tefsir-i Surâbâdî. (S. Sircanî, Tsh.) Tahran: Ferheng-i Neşr-i Nû.
• Şebüsterî, M. (2015). Gülşen-i Râz. (A. Gölpınarlı, Çev.). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Şemisa, S. (1388). Sebkşinasî-i Şi‘r. Tahran: Neşr-i Mitra
• Şirvânî, H. (1375). Divân-i Hâkânî I-II. (C. Kezzâzî, Tsh.) Tahran: Neşr-i Merkez.
• Şirvânî, H. (1362). Münşe‘ât. (M. Ruşen, Tsh.) Tahran: Kitab-ı Ferzân
• Şirvânî, H. (1362). Tuhfetü’l-Irakeyn. (Y. Karib, Tsh.) Tahran: Şirket-i Sehamî-i Kitapha-i Çibî.
• Şirvânî, H. (1347). Divân-i Hâkânî. (A. Abdürresulî, Tsh.) Tahran: Merevî.
• Şirvânî, H. (Yazma). Divân-i Hâkânî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi Lala İsmail kayıt no: 439.
• Şirvânî, H. (Yazma). Divân-i Hâkânî. İstanbul: Fatih Kütüphanesi, kayıt no: 3810.
• Şirvânî, H. (Yazma). Divân-i Hâkânî-i Şirvânî. Kum: Mar’aşî Kütüphanesi kayıt no: 15851.
• Şirvânî, H. (Yazma). Divân-i Hâkânî. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi /Ayasofya Kütüphanesi kayıt no: 2363. Tonekâbunî, M. H. (1373). Tuhfe-i Hekim Mu‘min. (A. Ruzatî, Tsh.) Tahran: Mahmudî.
• Toumanoff, P. Cyril. (2017). “Gürcü Kraliçesi Thamar ve Trabzon İmparatorluğu’nun Kurucusu Arasındaki İlişki Üzerine” (M. Keçiş ve M. Hanar, Çev.). Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (22, s. 251-268).
• Unsurî, B. (1363). Divân-i Unsurî-i Belhî. (M. Debirsiyakî, Tsh.). Tahran: Senaî.
• Urdnosōyo, A. Yuyakim. (2016). Kilidō d-Lişōno (Syriac Dictionary). Nusaybin: Mor Evgin Manastırı.
• Widengren, G. (1376). Mâni ve Talimat-i Û. (N. S. İsfehânî, Çev.). Tahran: Neşr-i Merkez.
• Yazıcı, T. (1997). “Hâkānî-i Şirvânî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (XV, s. 168-170) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Zencanî, C. A. (1369). Peşuhiş-i Vajehayi Suryanî Der Zeban-i Farisî. Tahran: Behmen. Zerrinkûb, A. (1389). Didar Ba Ka’be-i Can. Tahran: Suhen