Qāḍī 'Abd al-Jabbār and 'Abd al-Qāhir al-Baghdādī’s Critique of the Ismāʿīlī/Bāṭinī Sect

Year 2025, Volume: 8 Issue: 2, 1049 - 1073, 26.12.2025

Ayhan Işık

https://doi.org/10.48120/oad.1770348

Abstract

Qāḍī ʿAbd al-Jabbār (d. 415/1025) lived during a period when the Abbasids were politically weak and regional dynasties replaced the central structure, particularly at the end of the 4th/10th century and the beginning of the 5th/11th century, when the Buyids increased their influence. On the other hand, ʿAbd al-Qāhir al-Baghdādī became renowned in the history of Islamic thought, particularly for his contributions to the field of sectarian studies. He authored two important works on the subject: al-Milal wa al-Niḥal and al-Farq bayn al-Firaq. In this study, the critiques of the Ismāʿīlīyah/Bāṭinīyah sects found in Qāḍī ʿAbd al-Jabbār’s Tathbīt Dalāʾil al-Nubuwwa and ʿAbd al-Qāhir al-Baghdādī’s al-Farq bayn al-Firaq will be examined through a comparative approach. The reasons behind the critiques directed by both authors at this sect, the scholarly evidence upon which these critiques are based, and how they ground their own theological views through these criticisms will be analyzed in detail. The main objective of this study is to present, from a comparative perspective, the approaches of Qāḍī ʿAbd al-Jabbār and ʿAbd al-Qāhir al-Baghdādī—representatives of two different schools of kalām—toward the Ismāʿīlīyah/Bāṭinīyah sect, which exerted a lasting influence in the history of Islamic thought. At the center of this study are the critiques of Ismāʿīlī–Bāṭinī thought found in Qāḍī ʿAbd al-Jabbār’s Tathbīt Dalāʾil al-Nubuwwa and the similarly themed evaluations in ʿAbd al-Qāhir al-Baghdādī’s al-Farq bayn al-Firaq.

Keywords

History of Islamic Sects , Qāḍī ʿAbd al-Jabbār , ʿAbd al-Qāhir al-Baghdādī , Bāṭinīyah , Ismāʿīlīyah

Kādî Abdülcebbâr ve Abdülkāhir el-Bağdâdî’nin İsmâiliyye/Bâtıniyye Fırkasına Yönelik Eleştirileri

Abstract

Kādî Abdülcebbâr (ö. 415/1025), Abbâsîlerin siyasî bakımdan zayıfladığı ve merkezi yapının yerini bölgesel hanedanlıkların aldığı bir dönemde, özellikle Büveyhîler’in nüfuzunu artırdığı 4/10. yüzyıl sonları ile 5/11. yüzyıl başlarında yaşamıştır. Bu dönem, aynı zamanda Sünnî-Şiî kutuplaşmasının toplumsal düzeyde derinleştiği ve mezhebî farklılıkların siyasî yansımalarının belirginleştiği bir tarihsel zemini yansıtmaktadır. Abdülkāhir el-Bağdâdî ise, İslâm düşünce tarihinde özellikle mezhepler tarihi alanındaki katkılarıyla temayüz etmiştir. Mezhepler tarihi ile ilgili el-Milel ve’n-nihal ve el-Fark beyne’l-fırak adlı iki eser yazmıştır. İslâm dünyasında ve batı âleminde mezhepler tarihi araştırmalarının sembolü kabul edilmesine rağmen sapkın fırkaları tekfir etmesi ve Ehl-i Sünnet’i savunurken aşırı mutaassıp davranmasından dolayı birçok araştırmacı tarafından eleştirilmektedir. Bu çalışmada, Kādî Abdülcebbâr’ın Tesbîtü Delâ’ili’n-Nübüvve ve Abdülkāhir el-Bağdâdî’nin el-Fark beyne’l-Fırak adlı eserleri çerçevesinde, İsmâîliyye/Bâtıniyye fırkalarına yönelttikleri eleştiriler mukayeseli bir yaklaşımla ele alınacaktır. Her iki müellifin söz konusu fırkaya dair ortaya koydukları tenkitlerin gerekçeleri, hangi ilmî delillere dayandıkları ve kendi kelâmî görüşlerini bu eleştiriler üzerinden nasıl temellendirdikleri ayrıntılı biçimde tahlil edilecektir. Bu çalışmanın temel amacı, kelâm ilminin iki farklı ekolüne mensup olan Kādî Abdülcebbâr ile Abdülkāhir el-Bağdâdî’nin, İslâm düşünce tarihinde uzun süre etkisini sürdüren İsmâîliyye/Bâtıniyye fırkasına dair yaklaşımlarını karşılaştırmalı bir perspektifle ortaya koymaktır. Araştırmanın merkezini, Kādî Abdülcebbâr’ın Tesbîtü Delâ’ili’n-Nübüvve adlı eserindeki İsmâilî-Bâtınî eleştirileri ile Abdülkāhir el-Bağdâdî’nin el-Fark beyne’l-Fırak adlı eserindeki benzer temalı değerlendirmeleri oluşturmaktadır. Çalışma kapsamında Karmatî ve Fâtımî İsmâîlîliğinin tarihsel seyri, bu iki eserdeki veriler ışığında ele alınmakta; İsmâîliyye’ye yönelik tenkitlerin hangi teolojik ve metodolojik zeminlere dayandığı sistematik biçimde analiz edilmektedir. Her iki âlimin İsmâîliyye ve Karmatîlere dair eleştirilerinin karşılaştırılması, çalışmanın özgün katkısını teşkil etmektedir.

Keywords

İslam Mezhepleri tarihi , Kādî Abdülcebbâr , Abdülkâhir el-Bağdâdî , Bâtıniyye , İsmâiliyye

References

• Abdulhamid, İrfan. İslamda İtikâdî Mezhepler ve Akâid Esasları. Trc. Saim Yeprem. İstanbul, 1994.
• Abdurrahman Bedevî. Mezâhibü’l-İslâmiyyîn. Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Melâyin, 1971.
• Akıtürk, Zeynep. “İmam Maturidi’nin Batınilik Eleştirisi”. İmam Mâturîdî ve Te’vilâtü’l-kur’ân. ed. Hatice K. Arpaguş vd. İstanbul: Marmara Ünv. Vakfı Yayınları, 2019.
• Aliev, Saleh Muhammedoğlu. “Hürremiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.1, TDV Yayınları, İstanbul 1998, 500-501.
• Aruçi, Muhammed. Abdülkāhir el-Bağdâdî ve el-Esmâ ve’s-sıfât Adlı Eseri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1994.
• Avcu, Ali. “Bâtınî Din Anlayışının Epistemik Temelleri”. Kur’an’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu Sempozyumu. 19-44. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Avcu, Ali. Karmatiliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Avcu, Ali. “Fatımî-Karmatî İlişkisine Dair Bazı Mülahazalar”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13, S.2 (Aralık 2009): 243-265.
• Avcu, Ali. Horasan-Maveraünnehir’de İsmailîlik. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2018. Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu’tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs, 2018. Bayram, Mikâil. “Abdülkāhir el-Bağdâdî ve et-Tekmîle fi’l hisâb’ı”. Türkiyât Araştırmaları Dergisi, S. 4 (1997): 11-19. Brockelmann, Carl. Geschicte der Arabischen Litteratur, Supplementband (GAL Suppl.). Leiden, 1943.
• Bulut, Halil İbrahim. Dünden Bugüne Siyasi-İtikâdi İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Caʿfer b. Mansûr el-Yemen. Kitâbu’l-Keşf. thk. Mustafa Gâlib. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 1984.
• Cankurt, Şehmus. Mirzâ Mahdûm ve Şiilik Eleştirisi. Bursa: DTA Yayıncılık, 2025.
• Cüşemî, Şerhu Uyûn (Fazlu’l-i‘tizâl ve Tabakâtü’l-Muʿtezile içinde). nşr. Fuâd Seyyid (Dâru’t-Tûnüsiyye, t.y.).
• Çelebi, İlyas. “Kâdî Abdülcebbar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 24, TDV Yayınları, İstanbul 2001, 105-109.
• Daftary, Farhad. İsmaililer Tarihleri ve Öğretileri. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Yay., 2017.
• Ebu’l-Abbâs Takıyyuddîn İbn Teymiyye. Mecmûʿu’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım. Medine: Mecmeʿu’l-Melik Fehd, 1995.
• Ebû’l-Abbas Ahmed b. Muhammed İbni Hallikân. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’u ebnâi’z-zamân. nşr. İhsan Abbas. Beyrut, 1970.
• Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî. Siyer’u a‘lâmi’n-Nübelâ. nşr. Şuayb el-Arnaût. Beyrut, 1985.
• Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Rizam el-Kufî et-Tâî İbn Rizâm. er-Red ʿale’l-İsmâîliyyeti’l-Karâmita ve şerhu mezâhibihim fi’s-saddi an şerâii’r-Rusûl ve’d-duâ ila ifsâdi’l memâlik ve’d-duvel ve’r-red alâ sâiri’l-mulhidîn. thk. Fevvaz b. Abdullah b. Mayuz es-Sebîtî. Medine: Camiatu’l-İslamiyye bi’l-Medineti’n-Nebeviyye, 2015.
• Ebû Ali Kıvamuddîn Hasan b. Ali b. İshak et-Tûsî Nizâmülmülk. Siyeru’l-mülûk (Siyâsetnâme). thk. Hubert Darke. Tahran, 1991.
• Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el Bâkıllânî. Keşfu’l-esrâr ve hetku’l-estâr. thk. İbrahim b. Muhammed b. İbrahim el-Beyhî. Beyrut, Kahire: Dâru İbnu’l-Cevzî, 2021.
• Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Bâkıllânî. Keşfu esrâri’l-Bâtiniyye. thk. Ali Aslan. İstanbul: Mektebetu’l-İrşâd, 2021.
• Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî İbnü’l-İmâd. Şezerâtü’z-zeheb fî Ahbâri men Zeheb. Beyrut: Mektebetü’t-Ticâriyye ts.
• Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihal/Dinler Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi, çev. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî. Batıniliğin İçyüzü. çev. Avni İlhan. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Ebû Hasan Ali b. Muhammed Abdulkerîm İbnu’l-Esîr. el-Kâmil fî’t-târîh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdülcebbâr el-Hemedânî el-Esedâbâdî. Tesbitü Dalâilü’n-nübüvve: Mucizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı. çev. M. Şerif Eroğlu-Ömer Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Ebu Hâtim Ahmed er-Râzî, Kitâbu’z-Zîne. thk. Abdullah Sellum. Bağdat, 1988.
• Ebu Hâtim er-Râzî. A’lamu’n-Nübüvve. thk. Salah es-Sâvî-Gulam Rızâ Avânî. Tahran, 1977.
• Ebu’l-Kâsım İsmâîl el-Cîlî Bustî. Keşfu esrâri’l-Bâtiniyye ve ʿavâri mezhebihim, el-İsmâîliyyun: Keşfu’l-esrâr ve nekdu’l-efkâr. thk. ʿÂdil Sâlim el-Abdulcâdir. Kuveyt, 2002.
• Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Fark beyne’l-Fırak. nşr. M. Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1990.
• Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Sa‘d el-Endelusî ez-Zâhirî İbni Hazm. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâi ve’n-nihal. Bağdat ts.
• Ebu Yakub İshak b. Ahmed es-Sicistânî. Kitâbu’l-iftihâr. thk. Mustafa Galib. Dâru’l-Endelus, 1980.
• Ebu Yakub İshak b. Ahmed es-Sicistânî. Kitâbu İsbâti’n-Nübûât. thk. Arif Tâmir. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1982.
• Fığlâlı, Ethem Ruhi. “Abdülkāhir el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C.1, TDV Yayınları, Ankara 1988, 245-247.
• Galib, Mustafa. Tarihu’d-Dâveti’l-İsmailiyye. Beyrut, 1979.
• Gazzâli, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Fedâîhu’l-Bâtıniyye. nşr. Abdurrahmân Bedevî. Kâhire, 1965.
• Gölcük, Şerafeddin. “Abdulkāhir el-Bağdâdî”. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, S. 3 (1979): 77-85.
• Hammâdî, Muhammed b. Mâlik el-Yemenî. Keşfu Esrari’l-Batıniyye ve Ahbaru’l-Karamita. nşr. İzzet Attar. Kahire, 1939.
• Hannâ Fâhurî. Târîhu’l-felsefeti’l-‘Arabiyye. Beyrut, 1986.
• Hatip el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd ev Medînetü’s-Selâm. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1349/1931, IX.
• Hizmetli, Sabri. “Karmatîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 24, TDV Yayınları, İstanbul 2001, 510-514.
• Hüseyin Mahmûd Fevkiyye. “Usûlü’d-dîn li-Abdilkāhir el-Bağdâdî”. Mecelletü Türâsi’l-İnsâniye (Tİ), S. VI (Haziran 1927): 287-306.
• İbn Hacer. Lisânü’l-Mîzân. thk. Ebû Gudde. Beyrut, 2002.
• İbn Nedim. Fihrist, thk. İbrahim Ramadan. Beyrut, 1994.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 5, TDV Yayınları, İstanbul 1992, 190-194.
• Kādî Abdülcebbâr. İslam Dışı Fırkalar. çev. Hulusi Arslan. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî. nşr. Muhammed Hadr Nebhâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kadı Numan b. Muhammed. Kitâbü’l-Mecâlis ve’l-Müsâyerât. thk. Habib el-Fakî-İbrahim Şebbûh-Muhammed el-Ya’levî. Tunus, 1978.
• Karaağaç, Hilmi. “Kelamcıların Batıniyye ile Mücadelelerinde Başvurdukları Temel Argüman: Dilde Toplumsal Uzlaşım (el-Muvada‘a)”. I. Uluslararası Din ve İnsan Sempozyumu ‘Din Dil ve İletişim’ Tebliğler Kitabı. ed. Yunus Araz vd. 452-459. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniv. Yayınları, 2019.
• Kâtip Çelebî. Keşfü’z-zunûn ‘an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, nşr. Ahmed Şemseddîn. Beyrut: Dâru’s- sadır, 1993.
• Kummî-Nevbahtî. Şii Fırkalar Kitabu’l-Makâlât ve’l-Fırak. çev. Hasan Onat vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Kutlu, Sönmez. İslam Düşünce Ekolleri Tarihi. Ankara: Ankuzem, 2007.
• Muhammed b. Şâkir b. Ahmed ed-Dâranî el-Kütübî. Fevâtü’l-Vefeyât. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’s- sadır, 1973.
• M. Ahmed el-Hatîb. el-Ḥarekâtü’l-Bâṭıniyye fi’l-ʿâlemi’l-İslâmî. Amman, 1984.
• Muhammed b. Hasan ed-Deylemî. Beyânu Mezhebi’l Bâtıniyye ve Butlanih, nşr. R. Strothmann. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1938.
• Muhammed b. Ömer b. Hüseyin Fahreddîn Râzî. İ’tikâdâtu fıraki’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. thk. Alî Sâmî en-Neşşâr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Nihâle el-Hamsî. “Bağdâdî Abdülkāhir”. el-Mevsûâtü’l-Arabiyye V. Dımeşk 2002.
• Onat, Hasan. “Hattabiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 16, TDV Yayınları, İstanbul 1997, 492-493.
• Öz, Mustafa ve eş-Şak’a, M. Muhammed. “İsmâiliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 23, TDV Yayınları, İstanbul 2001, 128-133.
• Öz, Mustafa. Nizâri İsmâili Mezhebinde Ağa Hanlar Dönemi. Yayımlanmamış Doktora Tezi., Marmara Üniversitesi, 1986.
• Öz, Mustafa ve İlhan, Avni. “İmâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 22, TDV Yayınları, İstanbul 2000, 201-203.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an ve Aşırı Yorumu-Tefsirde Bâtınilik ve Bâtıni Tevil Geleneği. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2003.
• Rençber, Fevzi. Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilikte Cem ve Cemevleri. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Rençber, Fevzi. Hak Muhammed Ali Aşkı Adıyaman Alevîleri. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2016.
• Sabit b. Sinan es-Sâbii. Târihu Ahbâri’l-Karamita, nşr. Süheyl Zekkar. Riyad, 1989.
• Sâbir Tuayme. el-ʿAḳāʾidü’l-Bâṭıniyye ve ḥükmü’l-İslâm fîhâ. Beyrut, 1986.
• Sarıcı, Cemil. Kādî Abdülcebbâr’ın Bâtınîlik Eleştirisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi., İstanbul Üniversitesi, 2021.
• Seyyid Şerîf Abdullah Muhammed Sirâcuddin er-Rifâî. Sıhâhu’l-ahbâr fî nesebi’s-sadâti’l-Fâtımiyyeti’lahyâr. Bombay, 1888.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS). Leiden 1967-84.
• Tâcuddîn Abdülvehhâb es-Subkî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ. nşr. Mahmud Muhammed et-Tanâhî-Abdülfellâh Muhammed el-Hulv. Kâhire: İsa el-Bâbi el-Halebî, 1967.
• Tan, Muzaffer. Haşşâşîlîğin Tarihsel Arka Planı İsmâilî Davet Yapılanması. Ankara: Maarif Mektepleri, 2017.
• Tan, Muzaffer. İsmailiyye’nin Teşekkül Süreci. Yayımlanmamış Doktora Tezi., Ankara Üniversitesi, 2005.
• Tan, Muzaffer. “Erken Dönem Şiilik ve Temel Görüşleri”. Akev Akdemi Dergisi 13, S. 39 (2009): 73-86.
• Türcan, Galip. “Kelamın Dil Üzerine Kurduğu İstidlâl Şekli-Bâkıllânî’nin Yaklaşımı Bağlamında Bir Değerlendirme”. SDÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 S. 27 (2011): 131-132.
• Ünverdi, Veysi. Mu’tezile ve İmâmet (İmâmiyye Şîası’nın İmâmet Anlayışının Eleştirisi: Kādî Abdülcebbâr Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Yurdagür, Metin. “Kâdî Abdülcebbar” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 24, TDV Yayınları, İstanbul 2001, 103-105.
• Yurtalan, Betül ve Demir, Habip. “Tesbîtu delâʾili’n-nubuvve Adlı Eseri Bağlamında Kādî Abdülcebbâr’ın Fâtımîlere Bakışı”. Makâlât 16, S.1 (Bahar 2023): 4-34.
• Yurtalan, Betül. Abbâsîlerin Fâtımîlerle Mücadelesi ve Sünnîliğe Etkileri. Yayımlanmamış Doktora Tezi., Ankara Üniversitesi, 2022.