Makrîzî’nin Yönetimin Türk Memlüklerinden Çerkez Memlüklerine Geçiş Anlatısı: İnancın Gölgesinde Tarih

Year 2025, Volume: 8 Issue: 1, 429 - 441, 26.06.2025

Translator: Nurcan Gül Arslan

https://doi.org/10.48120/oad.1618837

Abstract

Bu makale, Memlük tarih yazımının önde gelen isimlerinden Makrîzî’nin, Memlük Devleti’nde yönetimin Çerkez Memlüklerine geçiş sürecine dair anlatısını ele almaktadır. Çalışmada, Makrîzî’nin Memlükler Dönemi tarihçileri arasındaki ayırt edici özelliği olan eleştirel üslubu ve bu üslubun tarihsel olayların aktarımında nasıl bir rol oynadığı incelenmiştir. Makrîzî’nin özellikle toplumsal bozulma ve kötü yönetimle ilgili açık sözlü ve yer yer sert eleştirileri, tarihçilik anlayışının önemli bir parçasıdır. Bu bağlamda, Makrîzî, dönemindeki sultanlar ve önde gelen devlet adamlarına yönelik doğrudan tenkitlerde de bulunabilen bir tarihçidir. Makale, özellikle Çerkez Memlükleri döneminin ilk sultanı Melikü’z-Zâhir Berkuk’un iktidara geliş sürecinde yaşanan siyasi çekişmelerin Makrîzî’nin tarih anlatısında nasıl yer bulduğunu tartışmaktadır. Berkuk’un, sultan olmadan önce Memlük yönetimi içinde önemli görevlerde bulunduğu, ayrıca sultanlık hedefi doğrultusunda aktif bir strateji izlediği bilinmektedir. Bu bağlamda, Berkuk’un Çerkez kökenli bir emir olarak, Türk kökenli memlükleri sistemli biçimde tasfiye ettiği ve böylece bir “Çerkez Devleti” kurma hedefi taşıdığı yönündeki iddialar, Makrîzî’nin ve diğer tarihçilerin nakilleri ışığında değerlendirilmiştir. Bu noktada, Memlükler döneminde yaşanan yönetimsel dönüşümün temel dinamiğinin etnik kimlik olup olmadığı sorusu tartışılmıştır. Bununla birlikte, Makrîzî’nin anlatısına damgasını vuran sert ve didaktik üslubun arka planı da makalede çözümlenmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda, İslam siyaset düşüncesinde ulemaya verilen konum ve ulemanın yöneticilere karşı sahip olduğu eleştirel misyon, Makrîzî’nin tarihçilik tarzı ile ilişkilendirilmiştir. Ayrıca, Orta Çağ İslam tarihçiliğinde tarihe yüklenen ahlaki ve öğretici rolün, Makrîzî’nin tarih yazımı üzerindeki etkisi de göz önüne alınmıştır. Bu çerçevede, Makrîzî’nin tarih anlayışı, dönemin siyasi ve toplumsal bağlamında çok katmanlı bir şekilde yorumlanmış ve onun tarihçiliğindeki eleştirel perspektifin arka planı aydınlatılmıştır.

Keywords

Memlükler, Çerkez Memlükleri, Berkuk, Makrîzî

Al-Maqrīzī’s Account of The Transition From Turkish to Circassian Mamluk Sultanate: History in The Service of Faith

Abstract

This article examines the narrative of al-Maqrīzī, one of the leading figures in Mamluk historiography, concerning the transition of power to the Circassian Mamluks in the Mamluk Sultanate. The study focuses on al-Maqrīzī’s distinctive critical style among Mamluk-era historians and analyzes how this style shaped his account of historical events. Al-Maqrīzī’s outspoken and sometimes harsh criticisms, particularly regarding social decay and poor governance, constitute a key aspect of his historical approach. The article primarily investigates how the political struggles surrounding the rise to power of Barqūq, the first sultan of the Circassian Mamluk period, are reflected in al-Maqrīzī’s historical narrative. Before becoming sultan, Barqūq held key administrative roles within the Mamluk state and actively pursued his goal of ascending the throne. The claim that Barqūq, as a Circassian emir, systematically eliminated the Turkish Mamluks to establish a "Circassian state" is his time's political and social dynamics evaluated in this context. The article further explores whether the political transformation of the Mamluk Sultanate was primarily driven by ethnic rivalry, as suggested by some interpretations of al-Maqrīzī’s texts. Moreover, the study seeks to uncover the background of al-Maqrīzī’s sharp and didactic tone. This aspect is analyzed about the position of the ʿulamāʾ in Islamic political thought and their critical role in holding rulers accountable. Additionally, the article considers history’s moral and didactic function in medieval Islamic historiography and its impact on al-Maqrīzī’s writing. Ultimately, al-Maqrīzī’s historical approach is interpreted as a multi-layered response to his time's political and social dynamics.

Keywords

Mamluk, Circassian Mamluks, Barquq, Maqrîzî

References

• Abdüsseyyid, Hakîm Emin. Kıyâmu devleti’l-Memâlikî’s-sâniye. Kahire: ed-Dârü’l-kavmiyye, 1966.
• Ayalon, David. “The Circassians in the Mamluk Kingdom”. Journal of the American Oriental Society, sy 69 (1949).
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler (1250-1517). İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Aynî, Bedreddîn. “Ikdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân”. İstanbul, t.y. Topkapı Sarayı.
• Fischel, Walter J. “İbn Khaldûn’s Autobiography in the Light of External Arabic Sources”. İçinde Studi Orientalistici in onore di Giorgio Levi Della Vida, 2:287-308. Roma: Pubblicazioni dell’Istituto per l’Oriente, 1956.
• Hatîb el-Cevherî, Nureddin Ali b. Davud b. İbrâhim. Nüzhetü’n-nüfûs ve’l-ebdân fî tevârîhi’z-zamân. Tahkik Hasan Habeşî. Matbatu dâru’l-kütüb, 1970.
• İbn Hacer el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine. Tahkik Muhammed Seyyid Cadelhak. Kahire: Darü’l-kütübi’l-hadise, t.y.
• ———. İnbâü’l-ğumr bi-ebnâi’l-ʿumr. Tahkik Muhammed Abdülmu‘îd Hân. Haydarabad: Matbaatu meclis dâiratü’l-meârifü’l-Osmâniyye, 1967.
• ———. Ref’ü’l-isr an kudâti Mısr. Editör Hâmid Abdülmecid. Kahire: Matbaatü’l-âmîriyye, 1957. İbn Kādî Şühbe. Târihu İbn Kādî Şühbe. Tahkik Adnan Derviş. Dımaşk: Dımaşk (Damas) : Institut Français de Damas, 1977. İbn Tağrîberdî, Ebu’l-Mehâsin Yusuf. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba’de’l-Vâfî. Tahkik Muhammed Muhammed Emîn. Kahire: el-Hey‘etü’l-Mısriyyeti’l-âmme li’l-kitâb, 1985.
• ———. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire. Tahkik Cemal Muhammed Mihriz ve Fehim Muhammed Şeltut. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyeti’l-âmme, 1963-1972.
• İbnü’l-Furât, Muhammed b. Abdirrahîm. Târîhu İbni’l-Furât. Tahkik Konstantin Zureyk ve Necla İzzeddin. Beyrut: Matbaatu emîru kâine, 1936.
• Lapidus, Ira M. A History of Islamic Societies. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
• ———. “Muslim Cities in The Later Middle Ages”, Cambridge: Cambridge University, 1967.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b Ali b Abdülkadir. Dürerü’l-ukûdi’l-ferîde fî terâcimi’l-‘ayâni’l-ferîde. Tahkik Muhammed Kemâleddin İzzeddîn. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1992.
• ———. Kitâbu’l-mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtat ve’l âsâr. Kahire, 1987.
• ———. Kitâbü’s-süluk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk. Tahkik Muhammed Mustafa Ziyade-Saîd-A. Âşûr. Kahire : Lecnetü’t-Te’lif ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1956-1973.
• ———. Mamluk economics : a study and translation of al-Maqrizi’s Ighathah. Çeviren Adel Alouche. ; Salt Lake City : University of Utah Press, 1994.
• Martel-Thoumian, Bernadette. Les Civils et l’administration Dans l’État Militaire Mamlūk(IXe/XVe siècle). Şam, 1991.
• Massoud, Sami G. The chronicles and annalistic sources of the early Mamluk : Circassian period. C. XIII, 477 s. Islamic history and civilization; 67. Leiden : E.J. Brill, 2007.
• Petry, Carl F. Protectors and Praetorians? The Last Mamluk Sultans and Egypt’s Wanning as a Great Power. New York: State University of New York Press, 1994.
• Rosenthal, Franz. “al-MAKRIZI”. İçinde Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Encyclopaedia of Islam. Brill, t.y.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemseddîn b. Muhammed b. Abdirrahmân. ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. Beyrut: Daru mektebeti’l-hayat, 1966.
• ———. et-Tibrü’l-mesbûk fî zeyli’s-Sülûk. Tahkik Ahmed Bey Zekî. Kahire-Bulak: el-Maṭbaʿatü’l-Emîrîyye, 1896.
• Seyyâd, Muhammed Muhammed es-. “Ahvâlü Misru’l-iktisâdiyye ve’l-içtimâiyye kemâ Sawwarahâ el-Makrîzî”. İçinde Dirâsât ani’l-Makrîzî. Kahire, 1971.
• Soucek, Priscilla. “Ethnicity in the Islamic Figural Tradition: The Case of the ‘turk’”. Ta’rîkh 2 (1992): 73-103.
• Tekindağ, M. C. Şehabeddin. Berkuk devrinde Memluk Sultanlığı : İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1961.