16. Yüzyılda Balkan Madenlerinde Şafarlar

Year 2025, Issue: 27, 71 - 97

Eyüp Kul

https://doi.org/10.21021/osmed.1644376

Abstract

Osmanlılar, Balkan coğrafyasında hızlı bir fetih siyaseti gerçekleştirmiş ve bazı kayıplara rağmen neticede Fatih Sultan Mehmed döneminde tüm bölgeye hâkim olmuştur. Nitekim Balkan coğrafyasını ele geçirdikten sonra eski sistemleri devam ettirmek suretiyle madenlerin işletilmesi için de büyük çaba harcamıştır. Ancak 1536 yılında Kanunî Sultan Süleyman döneminde çıkarılan ve madencilik sektörünün işleyişini etkileyen bir kanunname ile bölgedeki zengin maden yatakları işletilmeye devam etmiştir. İşte Alman kökenli bir görevli olarak Balkanlara görülen şafarlar, bu kanun ile bölgenin fethinden sonra yaşanan farklı uygulamaları kaldırılan ve tam olarak bir Osmanlı ücretli görevlisine dönüşen bir görevli olmuştur. Bu çalışma şafarların bölge madenciliğindeki Osmanlı öncesi ve sonrasında yaşadığı tarihi sürece ve Osmanlı döneminde aldığı sorumluluklara odaklanmaktadır. Özellikle şafarların 16. yüzyılın ikinci yarısında aldıkları görevler, bu görevleri karşılığında ödenen yevmiyeleri, farklı türdeki şafarların yaptıkları işler Üsküp madenleri sahasındaki bilgiler ışığında incelenmiştir. Ayrıca bir maden yatağına kefil de olan şafarların, bu kefil olma durumu için yeterli maddi güçlerinin olup olmadığı ve kefillik için ilgili parayı nasıl temin ettikleri hususları değerlendirilmiştir.

Keywords

Madenler , Balkanlar , şafar , ücret , Osmanlı Devleti

Ethical Statement

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Supporting Institution

Bu çalışma TÜBİTAK ile Sırbistan Eğitim, Bilim ve Teknolojik Kalkınma Bakanlığı (MoESTD) tarafından desteklenen 220N370 nolu “Altın ve Gümüş Avcıları: Osmanlı Dönemi Balkan Maden Yerleşimlerinde Girişimciler (15-16. Yüzyıllar)” projesi kapsamında hazırlanmıştır. Projeye verdiği desteklerden ötürü TÜBİTAK’a teşekkürlerimizi sunarız.

Project Number

220N370

Thanks

Tahrir defterlerindeki şafar bilgilerini paylaşma nezaketinde bulunan Dr. Öğr. Üyesi Rahman Şahin’e teşekkür ederim.

Şafars in Balkan Mines in the 16th Century

Abstract

The Ottomans carried out a rapid policy of conquest in the Balkan geography and, despite some losses, eventually dominated the entire region during the reign of Mehmed the Conqueror. The Ottomans made great efforts to exploit mines by maintaining the old systems after conquering the Balkan geography. However, the rich mineral deposits in the region continued to be exploited with a decree issued in 1536 during the reign of Suleiman the Magnificent, which affected the functioning of the mining sector. With this law, the şafars, who appeared in the Balkans as an official of German origin, became an official who abolished the different practices experienced after the conquest of the region and turned into a fully Ottoman paid official. This study focuses on the pre-Ottoman and post-Ottoman history of the şafars in mining the area and their responsibilities during the Ottoman period. In particular, the duties of the şafars in the second half of the 16th century, the wages they were paid for these duties, and the work performed by different types of şafars are analyzed in the light of information from the Skopje mines. In addition, it is evaluated whether the şafars, who could also act as guarantors for a mineral deposit, had sufficient financial power for such guarantees and how they obtained the money for such guarantees.

Keywords

Mines , Balkans , şafars , wages , Ottoman Empire

Ethical Statement

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Supporting Institution

This study is part of the project "Gold and Silver Hunters: Entrepreneurs in Balkan Mining Settlements in the Ottoman Period (15th-16th Centuries)", supported by TUBITAK and the Ministry of Education and Technological Development (MoESTD) of Serbia. We would like to thank TUBITAK for its support to the project.

Project Number

220N370

Thanks

I would like to thank Dr. Lecturer Rahman Şahin for kindly sharing the shafar information in the tahrir books. I would like to thank Prof. Dr. Rahman Şahin.

References

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• BOA, Ali Emiri Tasnifi AE.I.Ahmed, 606,
• BOA, Bâb-ı Defteri Maden Mukataası Kalemi Defterleri (D.MMK.d.), 22694, 22705.
• BOA, Bâb-ı Defteri Baş Mukataa Kalemi Üsküb Mukataası (D.BMK.ÜSM.), 1-11.
• BOA, Cevdet Darphane (C.DRB.), 2688,
• BOA, İbnü’l-Emin Meâdin (İE.MDN), 1.
• BOA, Kamil Kepeci Defterleri (KK.d.), 67.
• BOA, Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), 2775, 7534.
• BOA, Tapu Tahrir Defterleri (TT.d.), 133, 234.
• BOA, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi (TKGM.TADB.TT.d.), 124, 201.
• Araştırma ve İnceleme Eserleri
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri II. Bayezid Devri Kanunnâmeleri II. Kitap. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fâtih Devri Kanunnâmeleri I. Kitap. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Altunbay, Mustafa. “Osmanlı Döneminde Bir Maden İşletmesinin Tarihi Süreci: Sidrekapsi.”, “Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2010.
• Anhegger, Robert-İnalcık, Halil. Kânûnnâme-i Sultânî Ber Mûceb-i ‘Örf-i ‘Osmânî II.Mehmed ve II.Bayezid Devirlerine Ait Yasakâme ve Kânûnnâmeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1956.
• Anhegger, Robert. Beitraege Zur Geschichte Des Bergbaus Im Osmanischen Reich I. İstanbul: Marmara Basımevi, 1943.
• Beldiceanu, Nicoara. Les Actes des Premiers Sultans Conservês dans les Manuscrits Turcs De La Bibliothêque Nationale à Paris: Regrements Miniers 1390-1512 II. Paris: Mouton & Co and École Pratique Des Hautes Études, 1964.
• Çağatay, Neşet. “Osmanlı Devletinde Maden İşletme Hukuku.”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1943.
• Çakır, Baki. Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl). İstanbul: Kitapevi Yayınları, 2003.
• Диниђ, Михаило Ј. За Историју Рударства У Средњевековној Србији И Босни I. Уредник: Јован Радовиђ. Београд: Срска Академија Наука, 1955.
• Emecen, Feridun. “Baştina”, TDV İslam Ansiklopedisi, 5 (İstanbul 1992), ss.135-136.
• Erdim, Fatma. “Osmanlı Bürokrasi Geleneğinde “Kazâyâ” Usulü-II.Bâyezid Dönemine Ait Kazıyye Defterleri.”, Yüksek Lisans tezi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, 2017.
• Günalan, Rıfat. “XVI. Yüzyılda Bâb-ı Defterî Teşkilatı ve Maliye Ahkâm Defterleri.”, Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2005.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600 I. Çev. Halil Berktay. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2009.
• İnbaşı, Mehmet-Kul, Eyüp. Balkanlarda Bir Türk Şehri Üsküp (Fetihten XVIII. Yüzyıla Kadar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Karademir, Zafer. “Osmanlı Usulü “Girişimciler” Olarak Mültezimler: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli İltizamlarında Ortaklık İlişkileri.” History Studies 15/1 (2023):113-136.
• Katić, Srđan. “Şafars in Medieval Serbian And Ottoman Mining.” Историјски Часопис LXXIII (2024): 105-127.
• Катић, Срђан. “Потрошни Материјали у Османском Рударству и Металургији.” Историјски Часопис LVIII (2009): 197-207.
• Катић, Татјана. “Топионице-Језгра Нових Насеља у Рударским Областима Вучитрнског Санџака (15-16.Век).” Историјски Часопис LXXIII (2024): 129-150.
• Kojić, Desanka Kovačević. “On the Composition and Processing of Precious Metals Mined in Medieval Serbia.” Balcanica XLV (2014):97-106.
• Kul, Eyüp, “1703 Tarihli Bir Rapora Göre Kratova, Köstendil, Üsküp, Trepçe ve Jejene Madenlerinin Islahı.” Belleten LXXX (2016): 395-412.
• Kul, Eyüp-Yılmaz, Zeynep. “15. ve 16. Yüzyıllarda Üsküp Madenlerinde İstihdam (Kadı, Emin, Nazır ve Kâtipler).” Prilozi 73 (2024): 32-67.
• Kul, Eyüp. Alacahisar, Köstendil, Üsküp ve Vulçıtrın Sancaklarında Madencilik (Üsküp Nezareti, Lon Kuyucuları ve Lonik Bedeli). İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2019.
• Miljkovic, Ema. “Ottoman Heritage in the Balkans: The Ottoman Empire in Serbia, Serbia in the Ottoman Empire.” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 2 (2009): 129-137.
• Pavlovič, Milovoj. “Altsächsische Bergbau Terminologie im Serbokroatischen.” Südost-Forschungen 18 (1959):76-83.
• Petrovič, Gordana Garič ve Petrovič, Vladeta. “Human Capital And Serbian Mining: Historical Perspective.”, Mining In The Central Europe Through History, ed. Jacek Engel, Miloš Grujič ve Pavol Rybar. Belgrade: 2010.
• Pirkič, Emina. “Sprachkontakt Deutsch-Bosnisch, Kroatisch und Serbisch.”, Yüksek lisans tezi, Universität Wien, 2013.
• Rizaj, Skender. Rudarstvo Kosova i Susednih Krajeva Od XV do XVII Veka (Xehetaria e Kosovës Dhe e Visevet Fqinje Nga Shekulli XV Deri Më XVII) (Priština: Zajednica Naučnih Ustanova Kosova i Metohije, 1968), 29.
• Sezer, Musa. “XVI. Yüzyılda Köstendil Ilıcası.”, Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, 2017.
• Скарић, Владислав. Старо Рударско Право и Техника у Србији и Босни. Београд: Српска Краљевска Академија, 1939.
• Spaho, Fehim. “Turski Rudarski Zakoni.” Zemaljskog Muzeja U Bosni I Hercegovini XXV (Separatni Otisak) (1913):1-60.
• Striedter-Temps, Hildegard. Deutsche Lehnwörter im Serbokroatischen. Wiesbaden: Osteuropa-Institut an der Freien Universty Berlin, 1958.
• Şafakçı, Hamit. “Bozkırda Madencilik (1776-1839).” Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, 2013.
• Şahin, Rahman. “Osmanlı Yönetiminde Vulçıtrın Sancağı (1450-1550).” Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, 2020.
• Шериф, Ахмет. Рударсвото Во Македонија Во Време На Османлиското Владеење. Скопје: Логос-А и Институт За Национална Историја, 2001.
• Takács, Miklós, “Sächsische Bergleute im Mittelalterlichhen Serbien und die Sächsische Kirche von Novo Brdo.” Südost Forschungen 50 (1991): 31-60.
• Tızlak, Fahrettin. “Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, Osmanlı Ansiklopedisi (İktisat) 3, ed. Güler Eren vd. (Ankara: Türkiye Yayınları, 1999).
• Tızlak, Fahrettin. Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Yöresinde Madencilik (1775-1850). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,1997.
• Ђирковиђ, Сима. Десанка Ковачевиђ Колиђ ve Ружа Ђук, Старо Спрско Рударство. Београд-Нови Сад: Вукова Задужбина-Прометеј, 2002.
• Ђук, Ружа. “Долазак Саса и Успон Брскова”, Старо Српско Рударство, ed. Сима Ђирковиђ, Десанка Ковачевиђ Кољиђ ve Ружа Ђук. Београд-Нови Сад: Вукова Задужбина и Прометеј, 2002.