Zihin, Bilinçdışı ve Evrim: Etyen Mahçupyan’ın Zihniyet Analizi

Year 2025, Volume: 9 Issue: 3, 1168 - 1182, 19.09.2025

Adem Levent

https://doi.org/10.30586/pek.1577030

Abstract

1980 sonrası iktisat başta olmak üzere sosyal bilimlerde evrim, davranışçılık, deneycilik, kompleksite, oyun teorisi, nörobiyoloji ve nörobilim gibi yeni araştırma programları etkin olmaya başlamıştır. Bu yaklaşımlar, beyin, bilinçdışı ve zihinden yola çıkarak düşünce ve davranışları açıklamaya çalışmaktadırlar. Türkiye’de Etyen Mahçupyan söz konusu yeni araştırma programlarının kavramlarını kullanarak düşünce ve davranışları açıklamaktadır. Mapçupyan’a göre düşünce ve davranışların temelinde ise zihniyet vardır. Mahçupyan, zihniyeti, analitik felsefe ve yeni araştırma programlarıyla anlamakta ve zihniyet üzerinden düşünce ve davranışları izah etmektedir. Zihniyeti, bilinçdışı adaptasyon sürecinde edinilen zımni varsayım, referans ve kategorilere dayalı algı, anlamlandırma ve davranış kalıplarına karakteristik niteliğini vererek onları anlamlı ve tutarlı hale getiren bir zihinsel çerçeve veya bilişsel paradigma şeklinde ele almaktadır. Aynı zamanda bu zihniyet yaklaşımıyla siyasal düzen analizi de gerçekleştirmektedir. Bu çalışma, Mahçupyan’ın zihniyete ilişkin fikirlerini incelemektir. İlgili inceleme neticesinde Mahçupyan’ın zihniyete dair fikirlerinin zihniyetin sadece bir biçimi olduğu ve bu biçimin insanı deneysel bir varlığa indirgeme ihtimalinin olabileceği kanaatine varılmaktadır. Sonuç olarak analitik felsefe ve yeni araştırma programlarına dayanmayan farklı zihniyet analizlerinin de hesaba katılması zihniyet araştırmalarını derinleştirecektir.

Keywords

Mahçupyan , zihniyet , analitik felsefe , nörobiyoloji

Mind, Unconscious and Evolution: Etyen Mahçupyan’s Analysis of Mindset

Abstract

After 1980, new research programs such as evolution, behaviorism, experimentalism, complexity, game theory, neurobiology, and neuroscience have become influential in social sciences, especially economics. These approaches try to explain thoughts and behaviors by starting from the brain, unconscious, and mind. In Türkiye, Etyen Mahçupyan explains thoughts and behaviors using the concepts of these new research programs. According to Mahçupyan, the basis of thoughts and behaviors is mindset. Mahçupyan understands mindset with analytical philosophy and new research programs and explains thoughts and behaviors through mindset. He considers mindset as a mental framework or cognitive paradigm that gives characteristic features to perception, meaning, and behavior patterns based on implicit assumptions, references, and categories acquired during the unconscious adaptation process, making them meaningful and consistent. At the same time, he carried out a political order analysis using this mindset approach. This study examines Mahçupyan’s ideas on mindset. As a result of the relevant examination, it is concluded that Mahçupyan’s ideas on mindset are only one form of mindset and that this form may reduce man to an experimental being. As a result, considering different mindset analyses that are not based on analytical philosophy and new research programs will deepen mindset research.

Keywords

Mahçupyan , mindset , analytical philosophy , neurobiology

References

• Akdeniz, E. (2023). Heidegger’de Dış Dünyanın Varlığı Sorununun Çözümlemesi. Felsefe Arkivi, 59, 11-19.
• Ben-Zeev, A. (1989). Explaining the Subject-Object Relation in Perception. Social Research, 56(2), 511-542.
• Bhaskar, R. (2013). Natüralizmin Olanaklılığı, (Öğütle, V. S. Çev), Ankara Pratika Kitap.
• Bhaskar, R. (2015). Gerçekliği Geri Kazanmak: Çağdaş Felsefeye Eleştirel Bir Giriş, (Aydaş, B. S. Çev), Ankara NotaBene Yayınları.
• Damasio, A. (2022). Şeylerin Tuhaf Düzeni, (Uludağ, F. İ. ve Kumral, E. Çev), Ankara ODTÜ Yayıncılık.
• Damasio, A. (2023). Descartes’in Yanılgısı, (Çetin, F. E. ve Kumral, E. Çev), Ankara ODTÜ Yayıncılık, 2. Baskı.
• Davis, J. B. (2008). The Turn in Recent Economics and Return of Ortodoxy. Cambridge Journal of Economics, 32, 359-366.
• Dequech, D. (2023), Political Economy and Its Future: Conceptual and Institutional Issues. Review of Political Economy, 35(1), 111-128.
• Frey, B. ve Benz, M. (2004). From Imperialism to Inspiration: A Survey of Economics and Psychology. Davis, J. B, Marciano, A. ve Runde, J. (Ed.). The Elgar Companion to Economics and Philosophy (61-83), Edward Elgar Cheltenham.
• Glock, H. J. (2008). Analytic Philosophy and History: A Mismatch?. Mind, 117(468), 867-897.
• Glock, H. J. (2021). Analitik Felsefe Nedir?, (Kaplan, O. B. Çev), İstanbul Albaraka Yayınları.
• Gözel, Ö. (2022). Heidegger’in Dünya’sı, İstanbul Ketebe Yayınları.
• Habermas, J. (1999). Hermeneutic and Analytic Philosophy. Two Complementary Versions of the Linguistic Turn?. Royal Institute of Philosophy Supplement, 44: 413-441.
• Habermas, J. (2019). Doğalcılık ve Din Arasında Felsefi Denemeler, (Nalbant, A. Çev), İstanbul Yapı Kredi Yayınları, 3. Baskı.
• Hands, D. W. (2019). Economic Methodology in the Twenty-First Century (so far): Some Post-Reflections. Review of Economic Philosophy, 20, 221-252.
• Hayek, F. A. (1948). Individualism and Economic Order, Chicago The University of Chicago Press.
• Humphries, R. (1999). Analytic and Continental: The Division in Philosophy. The Monist, 82(2), 253-277.
• Kahneman, D. (2020). Hızlı ve Yavaş Düşünme, (Deniztekin, O. Ç. ve Deniztekin, F. N. Çev), İstanbul Varlık Yayınları, 14. Baskı.
• Kırmızıaltın, E. (2021). Davranışsal İktisat: Kısa Bir Giriş, Ankara Heretik Yayınları.
• Lazear, E. P. (2000). Economic Imperialism. The Quarterly Journal of Economics, 115(1), 99-146.
• Levy, N. (2003). Analytic and Continental Philosophy: Explaining the Differences. Metaphilosophy, 34(3), 284-304.
• Mahçupyan, E. (1997). İdeolojiler ve Modernite, İstanbul Yol Yayınları, 2. Baskı.
• Mahçupyan, E. (2000). Zihniyet Yapıları ve Değişim, İstanbul Patika Yayınları.
• Mahçupyan, E. (2020). İnsanı Anlamak: Zihinden Zihniyete Kendimizi Tanımanın Bilimsel Zemini, İstanbul Hayy Kitap.
• Mahçupyan, E. (2021). Etyen Mahçupyan’la İnsanı Anlamak 10: Şirket Kültürü ve Zihniyetler. https://www.youtube.com/watch?v=BfLr4RiojlI, Erişim Tarihi: 11.10.2024.
• Mirowski, P. (2018). Polanyi vs Hayek?. Globalizations, 15(7), 894-910.
• Painter-Morland, M. ve Bos, R. (2011). Introduction: Critical Crossings. Painter- Morland, M. ve Bos, R. (Ed.). Business Ethics and Continental Philosophy (1-14), Cambridge Cambridge University Press.
• Reynolds, J. (2010). Problems of Other Minds: Solutions and Dissolutions in Analytic and Continental Philosophy. Philosophy Compass, 5(4), 326-335.
• Sayar, A. G. (2007). Bir İktisatçının Entelektüel Portresi: Sabri Ülgener, İstanbul Ötüken Neşriyat, 2. Baskı.
• Smith, V. (1998). The Two Faces of Adam Smith. Southern Economic Journal, 65(1), 1-19.
• Stigler, G. S. (1984). Economics: The Imperial Science?. The Scandinavian Journal of Economics, 86(3), 301-313.
• Swedberg, R. (1991). Major Traditions of Economic Sociology. Annual Review of Sociology, 17, 251-276.
• Swedberg, R. (2019). Max Weber ve İktisat Sosyolojisi Düşüncesi, (Aydın C. B. Çev), İstanbul Dergâh Yayınları.
• Thaler, R. H. ve Sunstein, C. R. (2022). Dürtme (Günsel E. Çev), İstanbul Pegasus Yayıncılık, 8. Baskı.
• Tura, S. M. (2011). Madde ve Mana: Rasyonalitenin Kökeni, İstanbul Metis Yayınları.
• Ülgener, S. (1981). Zihniyet ve Din, İstanbul Der Yayınları.
• Ülgener, S. (1991). İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, İstanbul Der Yayınları, 3. Baskı.
• Ülgener, S. (2006). Zihniyet, Aydınlar ve İzm’ler, İstanbul Der Yayınları.
• Verweij, M. ve Damasio, A. (2024). Economics from a Biological Perspective: The Role of Sociocultural Homeostasis. Journal of Economic Methodology, 31(3), 127-144.
• Wilson, E. O. (1999). Consilience: The Unity of Knowledge, New York Vintage Books.
• Yılmaz, E. (2018). Metafizikten Fenomenolojiye: Özne Metafiziğine Heideggerci Eleştiri. Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 23(45), 1-26.
• Yılmaz, F. (2012). İktisat, Kurumsal İktisat ve İktisat Sosyolojisi. Sosyoloji Konferansları, 45(1), 1-17.