OSMANLI DEVLETİ’NDEN ÇARLIK RUSYA’YA YAPILAN ESKİ ESERLER KAÇAKÇILIĞI

Year 2024, Issue: 12, 23 - 55, 30.12.2024

Hüseyin Muşmal , Nazım Yılmaz

https://doi.org/10.48068/rusad.1490987

Abstract

XIX. yüzyılda ve XX. yüzyılın başlarında güncel siyasi projeleri tarihsel referanslarla meşrulaştırmak için arkeolojiden özellikle yararlanılmıştır. Avrupa devletleri, bu dönemde kendilerini klasik uygarlıkların mirasçıları olarak projelendirirken birbirleriyle kıyasıya yarışmıştır. Kazı alanlarında ve müze salonlarında devam eden bu rekabete Ruslar da Bizans üzerinden dâhil olmuştur. Nitekim öteden beri, kendisini Bizans mirasının gerçek varisi ve Ortodoksluğun koruyucusu olarak gören Ruslar, Bizans İmparatorluğu’nu yeniden canlandırmak ve mirasını sahiplenmek için İstanbul’da bir arkeoloji enstitüsü kurmuşlardır. İstanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü, 1894-1914 yılları arasında faaliyette bulunduğu yirmi yıl boyunca, Bizans kültür ve medeniyetini tanımak için Osmanlı coğrafyasının her tarafında yüzey araştırmaları ve kazı çalışmaları yapmıştır. Rusların başlarda sistemli olmayan eski eser kaçakçılık faaliyetleri enstitünün kuruluşundan itibaren müdürlüğünü yapan Fyodor İvanoviç Uspenskiy’in özel çabalarıyla sistemli bir hale getirilmiştir. Osmanlı Devleti eski eserlerini korumak için kaçakçılığa karşı önlemler almaya çalışmış olsa da bu önlemler dönemin şartlarında yeterli olmamıştır. Bu çalışmada İstanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü çalışanları ve Çarlık Rusya’nın diplomatik temsilcilerinin, Osmanlı coğrafyasındaki eski eserleri araştırma, keşif, toplama ve Rusya’ya götürülmesiyle ilgili Anadolu, Balkanlar ve Orta Doğu’da yaptıkları çalışmalar genel olarak incelenmiştir. Ayrıca Osmanlı topraklarından götürülen ve Rusya’daki müzelerde sergilenen eserler tespit edilmeye çalışılmıştır. Özellikle Birinci Dünya Savaşı yıllarında Rus işgaline uğrayan Karadeniz kıyılarında ve Doğu Anadolu’da bulunan şehirlerde yapılan eski eser yağmalamaları ve Rusya’ya kaçırılan eserler ele alınmıştır.

Keywords

Çarlık Rusya, İstanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü, Osmanlı Devleti, Bizans, Eski Eser Kaçakçılığı, F. İ. Uspenskiy

THE SMUGGLING OF ANTIQUITIES FROM THE OTTOMAN EMPIRE TO TSARIST RUSSIA

Abstract

In the 19th century and the early 20th century, archaeology was especially actively used to legitimize current political projects with historical references. During this period, European states fiercely competed with each other, presenting themselves as heirs to classical civilizations. In this struggle, which continued both in excavation sites and museum halls, the Russians participated through Byzantium. As is well known, Tsarist Russia, seeing itself as the true heir to the Byzantine legacy and the protector of Orthodoxy, established an archaeological institute in Istanbul to study the Byzantine Empire and claim its heritage. The Russian Archaeological Institute in Istanbul, which operated from 1894 to 1914, conducted surface surveys and excavations throughout the Ottoman Empire to study Byzantine culture and civilization. Initially, the Russians antiquities smuggling activities, which were not systematic, were organized systematically through the special efforts of Fyodor Ivanovich Uspensky, who served as the director of the institute from its establishment. Although the Ottoman Empire attempted to implement measures against smuggling to protect its antiquities, these measures were insufficient given the conditions of the time. This article examines the activities of the staff of the Russian Archaeological Institute in Istanbul and the diplomatic representatives of Tsarist Russia related to the study, discovery, collection, and transportation of antiquities from Ottoman territories to Russia, conducted in Anatolia, the Balkans, and the Middle East. In addition, an attempt is made to identify the artifacts that were taken from Ottoman lands and exhibited in museums in Russia. Special attention is given to the looting of antiquities and the transportation of artifacts to Russia from cities on the Black Sea coast and Eastern Anatolia, which were occupied by Russia during the years of World War I.

Keywords

Tsarist Russia, Russian Archaeological Institute in Istanbul, Ottoman Empire, Byzantium, Smuggling of Antiquities, F. I. Uspensky

КОНТРАБАНДА ДРЕВНОСТЕЙ ИЗ ОСМАНСКОЙ ИМПЕРИИ В ЦАРСКУЮ РОССИЮ

Abstract

В XIX и начале XX века археология использовалась особенно активно для легитимации текущих политических проектов с помощью исторических отсылок. Европейские государства в этот период ожесточенно соперничали друг с другом и представляли себя наследниками классических цивилизаций. В этой борьбе, продолжавшейся как на раскопках, так и в музейных залах, для русских такой цивилизацией была Византия. Как известно, царская Россия с незапамятных времен видела себя истинной ее наследницей и защитницей православия. Она создала в Стамбуле археологический институт для изучения и утверждения своего преемства Византийской империи. Русский археологический институт в Стамбуле (Константинополе), действовавший с 1894 по 1914 год, проводил наземные обследования и раскопки по всей Османской империи, чтобы лучше узнать византийскую культуру и цивилизацию. Изначально неорганизованная деятельность русских по вывозу найденных древностей была систематизирована благодаря особым усилиям Фёдора Ивановича Успенского, который возглавлял институт с момента его основания. Хотя Османская империя пыталась принять меры для защиты своих древностей, но эти меры в условиях того времени были недостаточны. В данной статье исследуются работы сотрудников Русского археологического института и дипломатических представителей царской России по изучению, обнаружению, сбору памятников древности, проведенные в Анатолии, на Балканах и на Ближнем Востоке, а также по их вывозу с османских территорий в Россию. Кроме того, предпринимается попытка установить местонахождение предметов старины, которые были вывезены и выставлялись в музеях России. Особое внимание уделено расхищению древностей и вывозу предметов искусства в Россию из городов Черноморского побережья и Восточной Анатолии, занятых Россией в годы Первой мировой войны.

Keywords

Царская Россия, Русский археологический институт в Стамбуле (Константинополе), Османская Империя, Византия, Вывоз древностей, Ф. И. Успенский

References

• BOA, Bab-ı Âli Evrak Odası(BEO), 1006/75417.
• BOA, Bab-ı Âli Evrak Odası(BEO), 628/47089.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi, (DH. MKT), 2147/110.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi, (DH. MKT), 2191/63.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi, (DH. MKT), 2210/21.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi, (DH. MKT), 2264/88.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi, (DH. MKT), 2273/76.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi, (DH. MKT), 2288/87.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi, (DH. MKT), 379/80.
• BOA, İrade Hususi, (İ. HUS), 67/1316-R-103.
• BOA, Meclis-i Vükelâ, (MV), 66/65.
• BOA, Yıldız Hususi Maruzat, (Y. A. HUS), 307/84.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat, (Y. PRK. ASK), 56/20.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat, (Y. PRK. ASK), 91/105.
• Akarca, Halit Dündar. “Imperial Formations in Occupied Lands: The Russian Occupation of Ottoman Territories During the First World War.” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Princeton University, 2014.
• Akarca, Halit Dündar. “İlmi İşgal: Birinci Cihan Harbi’nde Rus Bilim Adamlarının Trabzon ve Civarında Gerçekleştirdikleri Arkeolojik Faaliyetler.” Karadeniz İncelemeleri Dergisi 17 (2014): 21-30.
• Akarca, Halit Dündar. “The Russian Administration of the Occupied Ottoman Territories During the First World War 1915-1917.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilkent University, 2002.
• Akimuşkin, Oleg. “K İstorii Formirovaniya Fonda Musulmanskih Rukopisey Sankt Peterburgskogo Filiala İnstituta Vostokovedeniya RAN,” Pismennıe Pamyatniki Vostoka 1/6 (2007): 208-229.
• Arsebük, Güven. “Dünden Bugüne Arkeoloji.” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. C. I: 58-72. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• Arslan, Melikşah. “Suriye ve Filistin’de Rus Mevcudiyeti ve Osmanlı Siyaseti (1847- 914).” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2019.
• Avgustin (Nikitin), Arhimandrit. “Russkiy Arheologiçeskiy İnstitut v Konstantinopole.” Bogoslovskie Trudı. Vipusk 27 (1986): 266-293.
• Basargina, E. Yu. “A. A. Vasilev i Russkiy Arheologiçeskiy Institut v Konstantinopole.” Rossiyskie Uçenie v Emigratsii. Red. V. P. Borisov. 1993.
• Çal, Halit. “Osmanlı Devletinde Âsâr-ı Atîka Nizamnâmeleri.” Vakıflar Dergisi 26 (1997): 391-400.
• Çaycıoğlu, Serdar Oğuzhan. “1826-1829’da Erdebil, Ahıska, Bayezid ve Erzurum’da Bulunan Bazı Yazma Eserlerin St. Petersburg’a Nakli.” Tarih Dergisi 72 (2020): 167-185.
• Dmitriyeva, Lyudmila Vasilevna. Katalog Tyurkskih Rukopisey İnstituta Vostokovedeniya Rossiyskoy Akademii Nauk. Moskva 2002.
• Dyakov, Nikolay Nikolayeviç. “A. K. Kâzım Bey ve St. Petersburg Üniversitesi Şarkiyat Fakültesinin Teşekkülü (V. V. Bartold ve İ. Yu. Kraçkovskiy’e Ait Belgeler Işığında).” Çev. Eray Akçay. Türkiyat Mecmuası 33/1 (2023): 359-381.
• Ebersolt, Jean. Bizans İstanbul’u ve Doğu Seyyahları. Çev. İlhan Arda. İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret, 1996.
• Eyice, Semavi. “Arkeoloji Enstitüleri.” İstanbul Ansiklopedisi. C. 2: 1021-1025, İstanbul: 1959.
• Eyice, Semavi. “Türkiye’de Bizans Mimarisi Hakkındaki Yabancı Araştırmaların Kısa Tarihçesi (İkinci Dünya Savaşına Kadar).” Sanat Tarihi Yıllığı 6 (1976): 453-469.
• Falev, Pavel. “Osmanskiye Rukopisi Postupivşiya v Aziatskiy Muzey Rossiyskoy Akademii Nauk s Kavkazskogo Fronta.” İzvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk. Seriya 4, Tom 12, Vipusk 15 (1918): 1619-1630.
• İsen, Mustafa. “Türkiye Büyük Millet Meclisi Yurt Dışına Kaçırılan Kültür Varlıklarımızın Belirlenerek İadelerinin Sağlanması ve Mevcut Kültür Varlıklarımızın Korunması İçin Alınması Gereken Tedbirlerin Belirlenmesi Maksadıyla Kurulan Meclis Araştırma Komisyonu Raporu” (2018). Erişim tarihi 06.02.2024. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/bb27339f-d213-417e-92e4-245b01100d03
• İzvestiya Russkogo Arheologiçeskogo İnstituta v Konstantinopole (İRAİK). Erişim tarihi 02.04.2023. http://www.library.chersonesos.org/showsection.php?section_code=6
• Kapıcı, Özhan. “19. Yüzyıl Rus Oryantalizminde Şarklı bir Müsteşrik: Konstantin M. Bazili’nin İstanbul İzlenimleri.” Osmanlı İstanbulu VI içinde, ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız & Emrah Safa Gürkan, 323-373. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Kapıcı, Özhan. “Şarkiyatçılar ve Koleksiyoncular: XIX. Yüzyılda Rusya’da Şarkî El Yazması Kütüphanelerinin Teşekkülüne Dair Bazı Notlar.” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 23 (Güz 2015): 209-237.
• Karaduman, Hüseyin. Türkiye’de Eski Eser Kaçakçılığı. Ankara: Icom Yayınları, 2007.
• Kollektsiya Muzeya RAİK v Ermitaje. Katalog Vıstavki. S. Peterburg, 1994. Erişim tarihi 06.05.2023. http://kronk.spb.ru/library/1994-spb-raik.htm
• Koşay, Hâmit Zübeyr, M. E. Zarif Orgun, Sadi Bayram, Erdoğan Tan. Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Çağlarında Türk Kazı Tarihi. C. 1. Ankara: TTK, 2013.
• Kraçkovskiy, İgnatiy. “Аrabskiye Rukopisi, Postupivşiya v Aziatskiy Muzey Rossiyskoy Akademii Nauk s Kavkazskogo Fronta.” İzvestiya Akademiy Nauk 11/13 (1917): 913-949.
• Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye kadar. Ankara: TTK, 2023.
• Lazarev, Abamelek. “Palmira,” Arheologiçeskoe İzsledovanie. S. Peterburg: 1884.
• Malkoç, Tülün. “Rus Beşleri’nin Oryantalizme Etkisi ve M. Balakirev’in “Selim’in Şarkısı”nın İncelenmesi.” Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 14/33 (2021): 333-347.
• Musalı, Vüsale, “Rus Belgelerine Göre Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Anadolu’dan St. Petersburg’a Götürülmüş Olan Elyazması Eserler.” Kültürk 3 (2021): 85-114.
• Muşmal, Hüseyin & Hasret Gümüş, Türkiye’de Müzecilik (1839-1938). İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Muşmal, Hüseyin & Hasret Gümüş. Türkiye’de Eski Eser Kaçakçılığı (1839-1938). Konya: Palet Yayınları, 2022.
• Muşmal, Hüseyin. Osmanlı Devleti’nin Eski Eser Politikası Konya Vilayeti Örneği (1876-1914). Konya: Kömen Yayınları, 2009.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. Çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK, 2019.
• “Otçöt o Deyatelnosti Russkago Arheoloçeskago İnstututa v Konstantinopole za 1985 g.” İRAİK I (1896): 23-53.
• “Otçöt o Deyatelnosti Russkago Arheologiçeskago İnstituta v Konstantinopole za 1897-m godu.” İRAİK III (1898): 195-230.
• “Otçöt O Deyatelnosti Russkago Arheologiçeskago İnstituta v Konstantinopole za 1898 g.” İRAİK IV, Vipusk 3 (1899): 109-155.
• “Otçöt O Deyatelnosti Russkago Arheologiçeskago İnstituta v Konstantinopole za 1899 g.” İRAİK VI, Vipusk 2-3 (1901): 397-481.
• Ousterhout, Robert. “Konstantinopolis’in Yeniden Keşfi ve Bizans Arkeolojisinin Başlangıcı: Tarihyazımsal Bir İnceleme.” Geçmişe Hücum Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeolojini Öyküsü içinde, ed. Zanab Barani & Zeynep Çelik & Edhem Eldem, 181-211. İstanbul: Salt Garanti Kültür, 2011.
• Önder, Mehmet. “Berlin Müzesindeki Bu Selçuklu Eserleri Bizim.” Yeni İpek Yolu Konya Ticaret Odası Dergisi 2 (Özel Sayı)(1999): 23-26.
• Önder, Mehmet. Antika ve Eski Eserler Kılavuzu. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1998.
• Önge, Mustafa. “Kültür Mirasını Tanımlamak İçin Türkiye’de Kullanılan İlk Özgün Terim: Âsâr-ı Atîka.” Avrasya Terim Dergisi 6/1 (2018): 8-14.
• Özbek, Mesut. “Washington DC’deki Müze ve Koleksiyonlarda Bulunan Osmanlı Dönemi Eserleri.” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2017.
• “Palmirskiy Poşlinnıy Tarif.” Erişim tarihi 03.04.2023. https://www.hermitagemuseum.org/digital-collection/87980
• “Palmirskiy Pogrebalnıy Rölyef.” Erişim tarihi 06.05.2023. https://www.hermitagemuseum.org/search-results?search=%D0%9F%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%9F%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B5%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D0%A0%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D1%84
• Savçenko, A. V. Akademiya Nauk Ukrainskoy SSR. Tsentralnaya Nauçnaya Biblioteka im. V. İ. Vernadskogo Katalog Arabskih Rukopisey. Kiev 1988.
• Shaw, Wendy M. K. Osmanlı Müzeciliği. Çev. Esin Soğancılar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Şahin, Liaisan. “Geçmişten Bugüne Rusya’da Türkiye Araştırmaları.” çev. Emre Erşen. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi VIII/15 (2010): 645-696.
• Şandrovskaya, V. S. “Predislovie.” Kollektsiya Muzeya RAİK v Ermitaje. Katalog Vıstavki. S. Peterburg, 1994. Erişim tarihi 06.05.2023. http://kronk.spb.ru/library/1994-spb-raik-0.htm
• “Troya i Raskopki G. Şilimana.” Erişim tarihi 08.03.2024. https://pushkinmuseum.art/museum/buildings/main/floor1/3_troy/index.php
• Tsıpkina, Anna Georgievna. “Nauçnıe Ekspeditsii v Trapezund (1916, 1917 gg.) Pod Rukovodstvom Akademika F. İ. Uspenskogo.” Magisterskaya Dissertatsiya. Moskovskiy Gosudarstvennıy Unversitet, 2020.
• Uspenskiy, F. İ. “Doklad Uspenskogo.” İzvestiya İmperatorskoy Akademii Nauk. Seriya 6, Tom 10, Vipusk 16 (1916): 1490-1492.
• Uspenskiy, F. İ. “Otçöt o Zanyatiyah v Trapezunte Letom 1917 g.” İzvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk. Seriya 6, Tom 12, Vipusk 5 (1918): 207-238.
• Uspenskiy, F. İ. “Soobşeniya i Otçöt Akademika F. İ. Uspenskogo o Komandirovke v Trapezunte.” İzvestiya İmperatorskoy Akademii Nauk. Seriya 6, Tom 10, Vipusk 16 (1916): 1464-1480.
• Uspenskiy, F. İ. “Usıpalnitsa Tsarya Alekseya IV v Trapezunte.” Vizantiyskiy Vremennik. Tom 23. 1-14. Petrograd: 1923.
• Uspenskiy, F. İ. “Konstantinopolskiy Seralskiy Kodeks Vosmiknijiya.” İRAİK XII (1907).
• Uspenskiy, F. İ. “O Perevozke iz Palmiri v S. Peterburg Pliti s Nadpisyu.” İRAİK XIII (1908): 363-371.
• Usta, Veysel. “Rus Bilimler Akademisi Heyeti’nin İşgal Yıllarında Trabzon’da Yaptığı Çalışmalar ve Rusya’ya Götürülen Eserler.” Doğu Karadeniz’de Rus İşgali ve Muhacirlik içinde, ed. Veysel Usta, 121-139. Trabzon: Serander Yayınları, 2021.
• Ünal, Fatih. Ruslar Bizans’ın Peşinde İstanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü (1894-1914). İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2015.
• Üre, Pınar. “Byzantine Heritage, Archaeology, and Politics Between Russia and the Ottoman Empire: Russian Archaeological Institute in Constantinople (1894- 1914).” Yayımlanmamış Doktora Tezi, London School of Economic and Political Science, 2014.
• Üre, Pınar. “İstanbul’da Rus Arkeoloji Enstitüsü.” Toplumsal Tarih 254 (2015): 16-21.
• “Vnov Naidenniy Purpurovıy Kodeks Evangeliya.” İRAİK I (1896): 138-172.
• Zaitsev, İlya Vladimiroviç. “Cephedeki Osmanlı Yazmaları (St. Petersburg, Kiev ve Moskova Kütüphanelerindeki Trabzon El Yazmaları.” Çev. Selim Karagöz. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 51 (2022): 177-191.
• Zeymal, E. V. “K 90-letiyu Palmirskogo Tarifa v Ermitaje (1904-1994).” Kollektsiya Muzeya RAİK v Ermitaje. Katalog Vıstavki. S. Peterburg, 1994. Erişim tarihi 06.05.2023. http://kronk.spb.ru/library/1994-spb-raik-add.htm