OSMANLI DEVLETİ’NDE HUKUKUN KÖKENİ: ÖRFÎ HUKUK, KANUNNAME VE ŞER’ KAVRAMI

Year 2023, Volume: 7 Issue: 1, 732 - 751, 31.05.2023

Fikriye Erkul

https://doi.org/10.30561/sinopusd.1275865

Abstract

Büyük bir coğrafyada hakimiyet kuran Osmanlı Devleti farklı din ve mezhep mensuplarını bünyesinde barındırıyordu. Devletin kurucu unsuru Türk-Müslüman olmakla birlikte özellikle Balkan coğrafyasında gayrimüslim reaya yüksek bir oranda yer aldı. Bu farklı unsurların idaresinde, Osmanlı fethi öncesinde var olan hukuki uygulamalar çoğunlukla Osmanlı fethi sonrasında bazı değişikliklerle birlikte pek çok yerde yürürlükte kaldı. Bu durum, esnek olarak nitelenen Osmanlı yönetim anlayışının önemli bir parçasını oluşturdu. Bu makalede Osmanlı Devleti’nde Türk- Müslüman nüfusun yoğun olduğu ve tımar sisteminin uygulandığı bölgelerde hakim olan hukuk uygulamalarına yer verildi. Osmanlı Devleti’nin şer’î veya örfî bir devlet mi olduğu tartışmalarından bağımsız olarak yeri geldikçe şer’ kavramına da değinilerek, örf ve örf ile birlikte yine bu kavramı ifade eden töre, yasak, adet, kanun gibi eski Türk hukukuna dair kavramlar üzerinde duruldu. Örfî hukuku temsil eden Osmanlı kanunnameleri ışığında Osmanlı Devleti’nde örfi hukukun kökeni ve yaptırım gücü ile birlikte uygulama sahasına yer verildi. Bu kapsamda ilk Osmanlı kanunnamesi kabul edilen Fatih Kanunnamesi başlangıcında yer alan “atam dedem kanunudur” ibaresi Türk-İslam hukukunda örfün önemini açıkça vurgular. Bundan sonraki Osmanlı kanunnameleri temel olarak bu kanunnamenin tekrarı ve günün ihtiyaçları doğrultusunda bu kanunnamenin.genişletilmiş formudur. Bundan sonraki kanunnamelerde de pek çok defa yer bulan “kadim” olana atıftan maksat eski Türk hukukudur. Bu hukukun kaynağı ise örfî hukuk veya töre dediğimiz kurallardır. Bu makalede örfi hukuku temsil eden kanunname ile dini hukuku temsil eden şer’kavramı ile bu kavramların Osmanlı belgelerinde kullanımı ve son olarak kanun ibaresinin yerini şer’ e bırakması üzerinde durulacaktır.

Keywords

Osmanlı, Örf, Kanunname, şer'

References

• Akarsu, Fatih, 213 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi 1801-1802 (H 1215- 1217),Sakarya Ünv. SBE, Tarih Anabilim Dalı, YLT, Sakarya 2006.
• Akdağ, M., (1966), Genel Çizgileri ile 17. Yüzyıl Türkiye Tarihi, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c.IV/6-7, s.201-247.
• Akdağ, M. (2010), Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, YKY, İstanbul, 1. Basım
• Akgündüz, A. (1994), Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlili, c.IX, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay.İstanbul.
• Arsal, S. M., (1947), Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul Ünv. Hukuk Fak. Yay.
• Aşıkpaşazade, (2013), Aşıkpaşazade Tarihi, Necdet Öztürk (Haz.), Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul.
• Barkan, Ö. L., (1943), Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukuki ve Malî Esasları, Birinci cilt Kanunlar, TTK İÜ Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü Neşriyatı, İstanbul.
• Canatar, M., (2012), Yasa, Yasak, Yasakname Tabirleri , Adalet Kitabı, Editörler: Halil İnalcık, Bülent Arı-Selim Aslantaş, Kadim Yayınları, Öncü Basımevi, 21-37.
• Çağatay, Neşet (1994), Osmanlılarda Şer’i- Örfî Hukuk Kavramı ve Uygulanışı, XII. Türk Tarih Kongresi Bildiriler, (c.III). TTK Yay.
• Danışman, Z. (1972), Koçi Bey Risalesi, MEB Yay.Defterdar Sarı Mehmed Paşa, (1995), Zübde-i Vekayiat, Abdükkadir Özcan (Haz),TTK Yay.
• Çavuşoğu, S. (2001), Kadızadeliler, DİA, c.X,s.100-102.
• Düzdağ, E. (2012), Ebussuud Efendi Fetvaları, Kapı Yay.
• Ergenç, Ö, (2012), XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, TVYY, İstanbul.
• Ergin, M (2015), Orhun Abideleri, Boğaziçi Yay.
• Feyzioğlu, H. S, (2010), Tanzimat Döneminde Kadılık Kurumu, Kitabevi Yay.
• Genç, R.(1981), Karahanlı Devlet Teşkilatı, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
• Genç, M. (1994), “19. Yüzyılda Osmanlı İktisadi Dünya Görüşünün Klasik Prensiplerindeki Değişmeler”, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/254340.
• Güçer, L. (1964), Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İÜ İktisat Fak.Yay.İstanbul.
• Heyd, U. (2002), Eski Osmanlı Ceza Hukukunda Kanun ve Şeriat, Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine Makaleler, Selahaddin Eroğlu (Çev.), Ed: Ferhat Koca, Ankara Okulu Yay.
• Heyd, U., (1973), Studies in Old Ottoman Criminal Law, V.L. Menage (Ed. By), Oxford at the Clarendon Press.
• İnalcık, H. (2011), Osmanlı İmparatorluğu’nda Klasik Çağ (1300-1600), Ruşen Sezer (Çev.), YKY.İstanbul.
• İnalcık, H. (2012), “Kutadgu Bilig’de Türk İdare Geleneği ve Adalet”, Adalet Kitabı, Editörler: Halil İnalcık, Bülent Arı-Selim Aslantaş, Kadim Yayınları, Öncü Basımevi, 1-20.
• İnalcık, H. (1997), Kanunname, Encylopedia of İslam, vol. IV. edited by: B. Lewis-CH Pellat-J. Schact, Leiden.
• İnalcık, H.-Anhegger R, (2000), Kanunname-i Sultani Ber Muceb-i Örf-i Osmani, TTK Yay., Ankara.
• İnalcık, H. (2005), Türk İslam Devletlerinde Devlet Kanunu Geleneği, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yayınları, İkinci baskı, İstanbul.
• İpşirli, M. (1994), Ehl-i Örf, DİA, c.X. TDVY, İstanbul.
• Kafesoğlu, İ. (2010), Türk Milli Kültürü, Ötüken Yay.
• Kalan, Ş. G.,(2011), “100/1 Numaralı Kayseri Şer’iye Sicili (H.1004/M.1692) Tran-skripsiyon ve Değerlendirmesiˮ, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ta-rih Ana Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri.
• Kaşgarlı Mahmud (2013), Divân-ü Lugât-it Türk, Besim Atalay (Çev.), Türk Dil Kurumu Yay.
• Kâtip Çelebi (2008), Mizânü’l-Hakk Fî İhtiyari’l-Ehakk, Türkçeleştirenler: O. Ş. Gökyay-S.Uludağ, Kabalcı Yay.,İstanbul.
• Köprülü, F. (2012), “Ortazaman Türk Hukuki Müesseseleri: İslam Amme Hukukundan Ayrı Bir Türk Amme Hukuku Yok Mudur?”, Adalet Kitabı, H. İnalcık-S.Aslantaş (Ed.), 39-72.
• Köymen, A. (1976), Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul.
• Kurt, Y., “I. Ahmed dönemine Ait Bir Osmanlı Kanunnamesi”, Belgeler, TTK, c.XXXI, Sayı:35, 1-48.
• Lütfi Paşa, (1982), Asafname, Ahmet Uğur (Haz.), Kültür ve Turizm Bak. Yay.
• Mumcu, A. (2005), Osmanlı Devleti’nde Rüşvet, İnkılâp Yay., İstanbul.
• Mumcu, A. (2007), Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl, Phoenix Yay., 3. Baskı, Ankara.
• Ocak, A.Y. (2002), “Klasik Dönem Osmanlı Düşünce Hayatı”, Türkler Ansk., c.XI. Yeni Türkiye Yay.
• Özcan, A. (2012), Fatih Sultan Mehmed Atam Dedem Kanunu, Yitik Hazine Yay.
• Rousseau, J. J. (2006), Toplum Sözleşmesi, Tahsin Yalım (Çev.), Kalkedon Yay. Sahillioğlu, H. (1991), “Bad-ı Heva”, DİA, c.IV, TDVY. Singer, A., (1996), Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler, Sema Bulutsuz (Çev.), TVYY.
• Taneri, A., (1997), Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş Devrinde Vezîr-i A’zamlık (1299-1453), Akademi Kitabevi, 2. Basım, İzmir.
• Toğan, Z. V. (1981), Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi.
• Toraman Leyla (2005), 128 Numaralı ve 1717/1718 Tarihli Mühimme Defteri, Fırat Ünv. SBE, Tarih Anabilim Dalı, YLT, Elazığ.
• Tursun Bey (1977), Tarihi-i Ebü’l Feth, Mertol Tulum (Hazırlayan), Baha Matbaası.
• Uluçay, Ç. (1944), XVII Asırda Saruhan’da Eşkiyalık ve Halk Hareketleri, Manisa Halkevi Yayınlarından, sayı no: XI, Resimli Ay Matbaası.
• Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı Tarihi, c. II, 6. Baskı, TTK Yay.
• Van Leeuwen, R., (2012), Bir Osmanlı Şehri Şam: Vakıflar ve Şehir, çeviren: H. Ebru Aksoy, Küre Yayınları, İstanbul.
• Yusuf Has Hacip, (1959), Kutadgu Bilig, Reşit Rahmeti Arat (Çev.), Türk Tarih Kurumu Yay.
• Yücel, Y., (1988), Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, TTK.
• Zinkeise, J. W., (2011), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, c. V, Nilüfer Epçeli (Çev.), Yeditepe Yay.
• Zilfi, M. (2008), Osmanlı Uleması, M. Faruk Özçınar (Çev.), Birleşik Yay.