History of Price in Turkey: The Index of the Empire Was Institutionalized With the Republic

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 398 - 432, 31.05.2025

Şefik Memiş

https://doi.org/10.30561/sinopusd.1628818

Abstract

Measuring inflation in Turkey, namely using the price index, coincides with the last years of the Ottoman Empire. The high cost of living that would emerge with the Balkan Wars of 1912, and the First World War and the occupation years that followed would be deeply felt in all layers of society. The salaries of civil servants, the pillars of the state, had become worthless and the system had come to a standstill. In such an environment, there were thousands of qualified employees in the Düyun-u Umumiye Administration (Ottoman Public Debt Administration), which was established by foreign creditors to collect their debts by collecting taxes. The Administration, which created the first inflation index so that its personnel with civil servant status would not be affected by the rapidly increasing cost of living, put the index into effect as of January 1, 1917. It would give its employees a raise according to this index and protect them against the high cost of living.
When the Ottoman Public Debt Administration was abolished in 1928, the Istanbul Chamber of Commerce and Industry took over the task of measuring inflation in Istanbul. To this end, it further developed the former methods of the Ottoman Public Debt Administration and adapted them to the new conditions. The Istanbul Chamber of Commerce and Industry, which was measuring the retail price increases as of January 1929, began publishing the Istanbul Wholesale Price Index in 1934. Within 10 years, the Chamber would stand out as the only institution in Turkey that managed to publish an impartial and scientific index and would set an example for both state institutions and the academic community. This article investigates the history of price indexes in Turkey centred in Istanbul through archive and literature review. It was also revealed that institutions such as the Ottoman Bank, Sümerbank and Ziraat Bank also conducted price index studies.

Keywords

Subsistence Index, Inflation, Statistics, Istanbul Chamber of Commerce, ITSO, Price Indexes

Türkiye'de Fiyat Endekslerinin Tarihçesi İmparatorluğun Endeksi Cumhuriyet ile Kurumsallaştı

Abstract

Türkiye’de enflasyonun ölçen fiyat endeksinin kullanılması, Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında oldu. 1912 Balkan Savaşları ile ortaya çıkacak olan hayat pahalılığı, ardından patlayan Birinci Dünya Harbi ve işgal yıllarında toplumun tüm katmanları tarafından iyice hissedilecekti. Devletin temel direği olan memurların maaşları pul olmuş, sistem durma noktasına gelmişti. Böylesine bir ortamda yabancı alacaklıların, vergileri toplayarak borçlarını tahsil etme amacıyla kurdukları Düyûn-ı Umûmiye İdaresi, binlerce nitelikli çalışan kitleye sahipti. Devlet memuru statüsündeki personelinin tavan yapan hayat pahalılığından etkilenmemesi için ilk enflasyon endeksini oluşturan İdare, 1 Ocak 1917 tarihinden itibaren endeksi yürürlüğe koydu. Bu endekse göre çalışanlarına zam yapıp onları hayat pahalılığına karşı koruyacaktı.
Düyûn-ı Umûmiye 1928 yılında lağvedilince İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası, İstanbul’da enflasyonu ölçme görevini devraldı. Bu amaçla İdare’nin yöntemlerini geliştirip yeni şartlara uydurarak kullandı. Evvela Ocak 1929 tarihinden itibaren perakende fiyat artışını ölçen İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası, 1934’te de İstanbul Toptan Eşya Fiyat Endeksi’ni neşretmeye başladı. Oda 10 yıl içinde Türkiye’de tarafsız ve bilimsel endeks yayınlamayı başaran tek kurum olarak sivrilecek hem devlet kurumlarına, hem de akademik çevreye örnek olacaktı. Bu makalede arşiv ve literatür taraması ile, Türkiye’de İstanbul merkezli olarak fiyat endekslerinin tarihçesi araştırıldı. Ayrıca Osmanlı Bankası, Sümerbank, Ziraat Bankası gibi kurumların da fiyat endeksi çalışması olduğu ortaya konuldu.

Keywords

Geçinme Endeksi, Enflasyon, İstatistik, İstanbul Ticaret Odası, İTSO, Fiyat Endeksleri

Ethical Statement

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisininkoşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim.

References

• Aydın, M. (2010). Mütareke döneminde İstanbul'da hayat pahalılığı sorunu (1918–1922). History Studies, (2), 2.
• http://dx.doi.org/10.9737/hist_126 Beyaz, C. (2013). Dersaadet’te bir sosyalist: Parvus Efendi. Ankara: Ötüken Yayınları.
• Blaisdell, D.C. (1940). Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa mali kontrolü, (H. A. Kuyucak, Çev.). İstanbul: Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Yayını.
• Çavdar, N. (2014). Mütareke Dönemi’nin ilk aylarında İstanbul’da ekmek meselesi, Belleten, (281), 287-314.
• https://doi.org/10.37879/belleten.2014.287 Devellioğlu, F. (2009). Osmanlıca Türkçe ansiklopedik lügat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dikmen, O. (1942). Türkiye’deki indeksler, İktisat Fakültesi Mecmuası, (1- 2), 3.
• Eldem, V. (1994). Harp ve mütareke yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomisi. Ankara: TTK Yayınları.
• Ergin, F. (1986). Birinci Dünya Savaşı’nda ve Atatürk döneminde fiyatlar ve gelirler, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, (7), 3.
• Eröz, M. (1987). Parvus’un Türkiye hakkındaki yazıları, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, (43), Prof. Dr. S. F. Ülgener'e Armağan.
• Güzel, S. (1998). İndeksler, Türkiye’de fiyat indeksleri hesaplama yöntemleri ve uygulamaları paneli, İstanbul: İTO Yayınları. Karaosmanoğlu, Y.K. (1966). Sodom ve Gomore. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Köklü, A. (1947). Türkiye’de para meseleleri. Ankara: MEB Siyasal Bilgiler Okulu Yayınları. Osman, N. (1930). Geçinme endeksi, İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, 2.
• Özcan, M. (2011). Düyun-ı Umumiye İdaresi ve Osmanlı iktisadı üzerine etkileri, Marmara Üniversitesi (Yüksek lisans tezi), Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Suvla, R.Ş. (1942). Fiyat indeksleri tanzimi, İktisat Fakültesi Mecmuası, (1-2), 3.
• Türkiye Cumhuriyeti Âli İktisat Meclisi Raporları [1 Mart 1928- 19 Mart 1928] Birinci İçtima Devresi, Türk Ocakları Merkez Heyeti Matbaası, 1928.
• Türkiye Cumhuriyeti Âlî İktisat Meclisi Raporları 1928 İkinci İçtima Devresi, Hâkimiyeti Milliye Matbaası, 1929.
• Ulu, C. (2014). I. Dünya savaşı ve işgal sürecinde İstanbul’da yaşanan sosyal ve ahlâkî çözülme (1914-1922). Tarih Dergisi, (58).
• Yalman, A.E. (2013). Birinci Dünya Savaşı’nda Türkiye, (B. Keşoğlu, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Yeniay, H. (1964). Yeni Osmanlı borçları tarihi, İstanbul: İÜ İktisat Fakültesi Yayını.
• Yüceuluğ R. (1949). Türkiye'de istatistik öğretimi ve istatistik çalışmaları-imparatorluk ve Cumhuriyet devirlerinde, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, (2-4), 6. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000000159
• Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi, Sayı 1670, 6 Ocak 1917.
• Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi, Sayı 1720-21, 22-29 Aralık 1917.
• İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, Sayı 6, Haziran 1933.
• İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, Sayı 2, Şubat 1934.
• İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, Sayı 1, Ocak 1944.
• R.T. Chambre de Commerce et D’Industrie de Stamboul, Indice du coût de la vie á Stamboul, Janvier 1929.
• Resmi Gazete, Sayı 640, 24 Temmuz 927, ss. 595-596.
• İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası [İTSO] İstanbul’da Hayat Pahalılığı Müş’iresi, Ağustos 1929.
• İTSO İstanbul “Geçinme İndeksi”, Kânunusani 1930.
• İTSO İstanbul Toptan Eşya Fiatları İndeksi, 1934.
• https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/153430/mod_resource/content/1/9.%20Hafta-%20Merkezi%20E%C4%9Filim%20%C3%96l%C3%A7%C3%BCleri.pdf
• https://ebin.pub/the-german-inflation-1914-1923-causes-and-effects-in-international-perspective-9783110860078-9783110097146.html
• https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/calwer-richarddeg