Memlûklerde Matem Geleneği

Yıl 2022, Cilt: 41 Sayı: 71, 225 - 245, 31.03.2022

Tülay Yürekli

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.1067470

Öz

Eski Türkler matem merasimlerinde, yüz çizme, saç kesme, dövünme, ölünün atıyla ve diğer şahsi eşyalarıyla gömülmesi, at kurban edilmesi, yoğ denilen ölü aşlarının verilmesi gibi bir takım ritüelleri yerine getirmiştir. Bu ritüeller, İslâm’ın kabulünden sonra, yeni dinin izin verdiği ölçüde devam etmiştir. Türklerin yerleştiği Türkistan’dan Mısır’a kadar uzanan coğrafyada bu âdetlerin örneklerini bulmak mümkündür. Memlûkler eski Türk kültüründen kalma tabut asma, ölünün şehre sokulmaması, ölünün mumyalanması, baş açma, başa toprak atma, saç kesme, ağıt, dövünme, ölünün mezarına şahsi eşyalarının bırakılması, yüz çizme geleneklerini takip etmiş, acının seviyesini yükseltmek için ağıtçılardan, esir kadınlardan ve cariyelerden istifade etmiştir. Yine söz konusu dönemde, Atalar kültünün bir uzantısı olup süreç içinde İslâmi bir kimlik kazanan kabir ziyareti ve ölünün ruhu için sofra kurma gelenekleri sürdürülmüştür. Türklerde matem rengi hanedandan hanedana farklılık arz etmiştir. Memlûkler matem rengi olarak beyaz ve siyahı benimsemiştir.
Biz bu çalışmada Memlûklerde matem, defin ve ölüme dair pratikleri ve inanışları tespit ve takip ederek bunlara yüklenen anlamları diğer Türk-İslâm hanedanlıklarında konuyla ilgili yürürlükte olan geleneklerden örnekler vererek bir bütünlük içinde değerlendireceğiz.

Anahtar Kelimeler

Memlûkler, Selçuklu, Eyyubi, Matem, Ölüm, Defin

Kaynakça

• Aynî, Bedreddin. Iḳdu’l-cumân fî târîḫi ehli’z-zamân. I-V (Asr-ı Memluk) Tahkik. Muhammed Muhammed Emin, Dâru’l-kutub ve vesâiki’l-kavmiyye, Kahire 2009.
• Aziz b. Erdeşir-i Esterâbadî, Bezmu Rezm, Çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı, Ankara 1990.
• Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, çev. Necati Lügal, TTK Yayınları, Ankara 2019.
• Buharalı, Eşref, “Türklerde Matem Alâmetleri”, Türk Dünyası Araştırmaları 65(1990), 149-159.
• Cuveynî, Tarih-i Cihan Gûşa, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• Çoruhlu, Yaşar, “Eski Türklerde Ölüm”, Cogito 40. (2004), 244-268.
• Duymaz, Ali, “Eşik Kültü ve Taptuk’un Eşiğindeki Yunus Emre”, AKAD, 10-11(Aralık 2019), 1-19.
• Ebû Bekir Tihrani, Kitab-ı Diyarbekiriyye, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2014.
• Eflâkî, Ahmet, Menakıbu’l-arifîn, Âriflerin Menkıbeleri, I-III, çev. Tahsin Yazıcı, Hürriyet Yayınları, İstanbul 1973.
• Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1971.
• Firdevsi, Şehnâme, I-III, çev. Necati Lugal ve Kenan Akyüz, MEB Yayınları, Ankara 1994.
• Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-tevârîh, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2006.
• İbn Battûta, Rıhle, İbn Battûta Seyahatnamesi, I-II, çev. A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
• İbn Bibi, El-Evamirü’l-’Ala’iyye Fi’l-Umuri’l-Ala’iyye, I-II, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• İbn Fadlan, İbn Fadlan Seyahatnamesi, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010.
• İbn Hallikân, Vefeyâtu’l-ayan ve enbâu ebnâi’z-zeman, I-VIII, Tahkik. İhsan Abbas, Dâru sâdır, Beyrut 1978.
• İbn İyâs, Bedâi’z-zuhûr fî veḳāii’d-duhûr, I-V, Tahkik. Muhammed Mustafa, el-Heyetu’l-Mısrıyyetu’l-amme li’l-kitâb, Kahire 1982.
• İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, XVII, Tahkik. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, Cize 1998.
• İbn Şeddâd, Siretu’z-Zâhir Baybars, Baybars Tarihi, çev. Şerafüddin Yaltkaya, TTK Yayınları, Ankara 2000.
• İbn Tağrîberdî, En-Nucûmu’z-Zâhire, I-XVI, Tahkik. Cemâleddin Şeyyâl, Fehîm Muhammed Şâlût, İbrahim Ali Tarhan, Cemal Muhammed Mahrez, Dâru’l-kutub el-Mısrıyye, Kahire 1929-1972.
• İbn Vâsıl, Muferricu’l-kurûb fî aḫbâri Benî Eyyûb, I-V, Tahkik. Cemaleddin Şeyyâl ve Hasaneyn Muhammed Rebi, Kahire 1953-1977.
• Kartalcı Polat, Nur, Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kafkaslar, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara 2018, s. 23, 63.
• Kaşgarlı Mahmud, Divanu Lügati’t-Türk, I, çev. Besim Atalay, TTK Yayınları, Ankara1985.
• Makrîzî, el-Hıtat el-Makrîzîyye, I-IV, Neşirat: Muhammed Ali Baydavi, Dâru’l-kutubi’l- ilmiyye, Beyrut 1998.
• Makrîzî, es-Sulûk li-maʿrifeti duveli’l-mülûk, I-VIII, Tahkik. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 1997.
• Mazaheri, Ali, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, Varlık Yayınevi, çev. Bahriye Üçok, İstanbul 1972.
• Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı, MEB Yayınları, İstanbul 1971.
• Onay, İbrahim, “İslâmiyetten Önce Türklerde Ölüm Anlayışı ve Defin Yöntemleri”, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, 7(Ocak 2013), 231-244.
• Öztürk, Levent, “HZ.Peygamber Döneminde Cenazeler ve Kabirler: Bakî’a Uçan Vücud-i Câvidânîler”, İstem 4(2004), 129-144.
• Roux, Jean-Paul, Türklerin ve Mogollarin Eski Dini, çev. Aykut Kazancigil, Dergah Yayınları, İstanbul 1994.
• Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿ, I-XII, Dâru’l-hayat, Beyrut trhsz.
• Sevim, Ali, Biyografilerle Selçuklular Tarihi İbnü'l Adim Bugyetü't-taleb fi Tarihi Haleb (Seçmeler), TTK Yayınları, Ankara 1982.
• Sevim, Ali, Mir’âtü’z-Zamân Fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, TTK Yayınları, Ankara 2011.
• Şeşen, Ramazan, Salâhaddin Eyyûbî ve Devlet, Çağ Yayınları, İstanbul 1987.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm medeniyeti, Ötüken, İstanbul 2009.
• Turan, Osman, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi, Ötüken, İstanbul 2014.
• Yunûnî, Zeylu Mirâti’z-zemân, I-IV, Dairetu’l-ma’arifi’l-Osmani, Haydarabad 1954.
• Zehebî Tarihu’l-İslâm, I-LIII, Tahkik. Omer Abdusselam Tedmuri, Dâru’l-kitâb el-Arabi Beyrut 1990-2000.