The Misconception about the Mu'tazila in Heresiographical (Firāq) Literature: The Case of Hishām b. 'Amr al-Fuwatī

Year 2025, Issue: 8, 257 - 283, 30.09.2025

Mikail İpek

Abstract

With the deepening of theological and political differences among the Islamic sects, the firāq literature formed an important corpus, aiming both to record sectarian views and to critique the rival factions. However, these works, particularly those written by Sunni authors, contained incomplete, misleading or distorted information about other sects, most notably the Mu’tazila, as a result of sectarian prejudice and the political influences of the period. This situation has also hindered an accurate understanding of the thought of Mu’tazilī theologian Hishām b. 'Amr al-Fuwatī. In this study, the views attributed to al-Hishām b. 'Amr al-Fuwatī are comparatively analyzed through both Sunnī firāq works -particularly those of Ash'arī, Baghdādī, Isfarāyīnī, Ibn Ḥazm, and Shahristānī- and Mu’tazilī sources, especially al-Hayyāt and al-Qā'bī. The reliability of firāq authors’ reports on al-Fuwatī is critically examined, and by taking into account the explanations of Mu’tazilī authors, the study discusses potential distortions in transmission, sectarian biases, and the impact of the political circumstances of the time. This method aims to develop a more equitable and accurate perspective on al-Fuwatī's intellectual world. This research concludes that Hishām b. 'Amr al-Fuwatī's views on issues such as the attribution of the name “Wakīl” to God, the indication of God's existence through accidents (a‘rād), and the nature of God’s eternal knowledge, were, in various ways, distorted or taken out of context by Sunnī Sunnī firāq authors. It is particularly evident that the accusations leveled against the Mu’tazila by Ibn al-Rāwandī - after his departure from the school- had a decisive impact on the firāq literature. This, in turn, has obscured not only of al-Fuwatī's personal views but also a proper understanding of Mu’tazilī theology in general. The study shows that the perception of the sect are shaped not only by scholarly concerns but also by historical and political conjunctures. It underscores the necessity of consulting noth only opponents’ sources on a sect but also the primary works of the given sect, in order to attain a sound comprehension of its intellectual legacy.

Keywords

Kalām , Mu’tazila , al-Fuwatī , Ibn al-Rāwandī , Heresiographical (Firāq) Literature , Comparative Method

Fırak Literatüründe Mu'tezile Yanılgısı: Hişâm b. Amr el-Fuvatî Örneği

Abstract

Mezhepler arasındaki itikadî ve siyasî farklılıkların derinleşmesiyle birlikte fırak eserleri, hem mezhep görüşlerinin kayıt altına alınmasını hem de rakip fırkaların eleştirilmesini amaçlayan önemli bir külliyat oluşturmuştur. Ancak özellikle Sünnî müellifler tarafından telif edilen bu eserlerde, mezhep taassubu ve dönemin siyasî etkileri sonucu, başta Mu’tezile olmak üzere birçok fırka hakkında eksik, yanıltıcı veya çarpıtılmış bilgiler yer almıştır. Bu durum, Mu’tezile kelâmcılarından Hişâm b. Amr el-Fuvatî’nin düşüncelerinin de sağlıklı bir biçimde anlaşılmasını güçleştirmiştir. Bu çalışmada, Hişâm b. Amr el-Fuvatî’ye atfedilen görüşler Sünnî fırak eserleri (özellikle Eş’arî, Bağdâdî, İsferâyînî, İbn Hazm ve Şehristânî) ile Mu’tezilî kaynaklar (başta Hayyât ve Kâ’bî olmak üzere) mukayeseli bir şekilde analiz edilmiştir. Çalışmada, fırak yazarlarının Fuvatî’ye yönelik nakillerinin güvenilirliği sorgulanmış; Mu’tezilî müelliflerin açıklamaları dikkate alınarak aktarımlardaki muhtemel sapmalar, mezhepçi tutumlar ve dönemsel siyasî şartların etkisi tartışılmıştır. Bu yöntem, Fuvatî’nin fikir dünyasına daha adil ve sağlıklı bir bakış geliştirmeyi hedeflemiştir. Araştırma neticesinde, Hişâm b. Amr el-Fuvatî’nin Allah’a "Vekîl" denilmesi, arazların Allah’ın varlığına delalet etmesi ve Allah’ın ezelî bilgisi gibi konulardaki görüşlerinin, Sünnî fırak müellifleri tarafından çeşitli şekillerde bağlamından koparılarak aktarıldığı tespit edilmiştir. Özellikle İbnü’r-Râvendî’nin, Mu’tezile’den ayrıldıktan sonra mezhebe yönelik yönelttiği ithamların, fırak literatürü üzerinde belirleyici bir etki oluşturduğu anlaşılmaktadır. Bu durum, yalnızca Fuvatî’nin şahsî fikirlerinin değil, genel anlamda Mu’tezilî kelâmın da doğru anlaşılmasını engellemiştir. Çalışma, mezhep algısının salt ilmî kaygılarla değil, tarihî ve siyasî konjonktürün etkisiyle şekillendiğini göstermektedir. Bir mezhebin düşünsel mirasını sağlıklı biçimde kavrayabilmek için sadece muhalif kaynaklara değil, ilgili mezhebe ait birincil eserlere de başvurulması gerektiği vurgulanmaktadır.

Keywords

Kelâm , Mu’tezile , Fuvatî , İbnü’r-Râvendî , Fırak Literatürü , Mukayeseli Yaklaşım

References

• Altıntaş, Hayrani. “Dehriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/107-109. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Apaydın, H. Yunus. “Fesad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/417-421. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• A’sem, Abdülemîr. Târîhu İbni’r-Râvendî el-mülhîd. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1. Basım, 1978.
• Bağdâdî, Abdülkâdir. el-Fark beyne’l-fırak (Mezhepler Arasındaki Farklar). çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 7. Basım, 2014.
• Bağdâdî, Abdülkâdir. el-Fark beyne’l-fırak. Kahire: Mektebetü İbni Sinâ, ts.
• Biçer, Ramazan. “Şahhâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/269-270. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân. Tahkîku mâli’l-Hind. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Bulut, Halil İbrahim. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ankara: Bilay, 4. Basım, 2020.
• Calder, Norman. “Berâhime: Literal Yapı ve Tarihsel Gerçeklik”. çev. Süleyman Akkuş. Marife Dergisi 1 (2003), 181-194. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343281
• Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalām : Atoms, Space, and Void in Basrian Muʻtazilī Cosmology. New York: Leiden-Köln: E.J. Brill, 1994.
• Ess, Josef Van. İlmü’l-kelâm ve’l-muctemaʿ fi’l-karneyni’s-sânî ve’ṣ-ṣâlis li’l-hicre. çev. Salime Salih. Beyrut: Menşûratü’l-Cümel, 2008.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan. el-İbâne ve usûlü ehli’s-sünnet. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. çev. Ömer Aydın ve Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Abdülkāhir el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/245-247. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Güç, Ahmet. “Sümeniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/132-133. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Hansu, Hüseyin. “Mu’tezile Araştırmalarında Kaynak Problemi”. Marife Dergisi 3/3 (2003), 55-71. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343399
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn. Kitâbü’l-intisâr ve’r-redd alâ İbni’r-Râvendî el-mülhîd. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye, 2. Basım, 1993.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Müşkilü’l-eḥādîs ve beyânühâ. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2003.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2017.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec. Kitâbü’l-fihrist. Tahran: y.y., 1971.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırakı’n-nâcıye ani’l-fıraki’l-hâlikîn. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Kâ’bî, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü’l-Makâlât. thk. Hüseyin Hansu. İstanbul: Kuramer Yayıncılık, 2018.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî. thk. Emîn el-Hûlî. Kâhire, ts.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “Bir Mezhebi Muhalifinin Gözünden Okumak: İbnü’r-Râvendî’nin Mu’tezile Eleştirisi ve Bunun Fırak Eserlerine Kaynaklık Etmesi”. Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi 7 (2022), 89-123. https://doi.org/10.5281/zenodo.6352400
• Kohlberg, Etan. “İslâm Kelâmında Muvâfât Nazariyeleri”, çev. Kadir Gömbeyaz, İslâmî İlimler Dergisi 4/1-2 (2009), 401-415.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Kelâm ve Mezhepler Tarihi Literatüründe Berâhime”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2004), 159-193.
• Kubat, Mehmet. “‘Öteki’ni Tanımlama Bağlamında Mu’tezile’nin Sünnî Okunuşu”. Ekev Akademi Dergisi 8/21 (2004), 53-83.
• Kubat, Mehmet. “Teolojik Bağlamda Ehl-i Sünnet’in Mu’tezile Tanımlamaları”. Ekev Akademi Dergisi 9/25 (2005), 25-53.
• Kutluer, İlhan. “İbnü’r-Râvendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/179-184. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Nilüfer Öztürk Kocabıyık, Tolgonay Adılcan Kızı, Hatice Teber. “Ebü’l-Kasım el-Belhi’nin Makalat’ında Zeydiyye Algısı”. Türk Akademi Araştırmaları Dergisi 7/2 (2022), 449-471. https://doi.org/10.30622/tarr.1127529
• Onat, Hasan. “Makālâtü’l-İslâmiyyîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/406-407. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Öz, Mustafa. “Abbâd b. Süleyman es-Saymerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/12-13. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Öz, Mustafa. “Ali el-Esvârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/391-392. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Öz, Mustafa. “Dırâr b. Amr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/274-275. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Öz, Mustafa. “Neccâriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/482-483. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Râzî, Fahreddin. Münâzarâtü Fahriddîn er-Râzî fî bilâdi Mâverâinnehr. Beyrut: Dâru’l-Maşrik, 1967.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Seneviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/521-522. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Şehristânî, Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihâl. thk. Muhammed Fehmî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1992.
• Toru, Ümit. “Mezhep Taassubunun Fırka Tasvirine Etkisi (Kitâbu’l-Fırak Örneği)”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 16/2 (2016), 157-183.
• Toru, Ümit. “Olgu ile Kurgu Arasında Eş’arî Geleneğin Şiîlik Algısı”. Turkish Journal of Shiite Studies 2/1 (2020), 114-120.
• Tunç, Cihat. “Hişâm b. Amr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/151-152. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Watt, Montgomery. İslâm Felsefesi ve Kelâmı. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Pınar Yayınları, 2004.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ahval”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/190-192. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yüksel, Emrullah. “el-İbâne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/254-255. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yüksel, Emrullah. “İsferâyînî, Şehfûr b. Tâhir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/517-518. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.