KALKINMA PLANLARINDA HEDEF SAPMALARI: KAOS TEORİSİ PERSPEKTİFİNDEN BİR DEĞERLENDİRME

Year 2025, Volume: 6 Issue: 3, 453 - 480

Muhammet Fatih Turan , Sait Hamza Turan , Alperen Mustafa Yiğit

https://doi.org/10.58702/teyd.1700749

Abstract

Kalkınma planları, ülkelerin gelişme hedeflerinin sistematik bir şekilde yerine getirilmesine rehberlik eden üst politika belgeleridir. Bu planlarda ortaya konulan hedeflerin gerçekçi ve tutarlı olması, planların uygulanabilirliğini artırmakta ve hedeflenen faydaların elde edilmesi açısından önemli bir güvence sağlamaktadır. Türkiye'de son iki planlama döneminde, hedeflenen göstergelerle gerçekleşmeler arasında farklar oluştuğu gözlemlenmiştir. Bu çalışmada, kalkınma planlarında görülen hedef sapmalarının nedenlerini anlamak ve bu sapmaların öngörülemezlik, dışsal şoklar ve sistemik kırılganlıklar gibi kaotik etkenlerle ilişkisini ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu bağlamda, Türkiye'nin 11. ve 12. Kalkınma Planları özelinde ekonomik, sosyal ve sektörel göstergelerdeki sapmalar incelenmiş, planlama dönemlerinde yaşanan COVID-19 pandemisi, Rusya-Ukrayna savaşı ve 2023 depremleri gibi dış çevredeki krizlerin olası sonuçları ve plan hedefleri üzerindeki etkileri değerlendirilmiştir. Daha etkin bir kalkınma planlaması için geleneksel yaklaşımların doğrusal varsayımlarının yetersizliğine karşı kaos teorisinin analitik çerçevesinin sağlayabileceği faydalar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmada nitel araştırma yöntemi benimsenmiş ve durum çalışması deseni kullanılmıştır. Veriler doküman analizi yöntemiyle toplanmıştır. Türkiye'nin 11. ve 12. Kalkınma Planları'nın hedef ve gerçekleşme verileri karşılaştırılmış; kaos teorisinin temel ilkeleri esas alınarak tematik analiz yapılmıştır. Elde edilen bulgular, özellikle makroekonomik göstergelerde büyük sapmalar olduğunu göstermiştir. Enflasyon, cari açık ve bütçe dengesi gibi göstergelerde belirgin hedef sapmaları görülürken; eğitim, sağlık ve kadın istihdamı gibi sosyal alanlarda da tutarsızlıklar tespit edilmiştir. Kaotik sistemlerde küçük değişkenlerin büyük sonuçlar doğurabileceğini gösteren bu bulgular, adaptif ve esnek planlamanın gerekliliğini ortaya koymuştur. Kaos teorisinin belirsizlik ve karmaşıklığı yönetebilme özelliği ile planlama süreçlerinde stratejik bir araç olarak kullanılabileceği sonucuna varılmıştır.

Keywords

Kalkınma planları , hedef sapmaları , kaos teorisi , karmaşıklık ekonomisi , adaptif planlama

TARGET DEVIATIONS IN DEVELOPMENT PLANS: AN EVALUATION FROM THE CHAOS THEORY PERSPECTIVE

Abstract

Development plans are high-level policy documents that guide the systematic achievement of countries' development goals. The realism and consistency of the objectives set forth in these plans enhance their implementability and provide a crucial guarantee for attaining the intended benefits. In Turkey, disparities between targeted and actual indicators have been observed in the last two planning periods. This study aims to understand the causes of target deviations in development plans and to explore their relationship with chaotic factors such as unpredictability, external shocks, and systemic vulnerabilities. In this context, deviations in economic, social, and sectoral indicators were examined, focusing on Turkey’s 11th and 12th Development Plans. The potential consequences of external crises—such as the COVID-19 pandemic, the Russia-Ukraine war, and the 2023 earthquakes—during these planning periods were evaluated in terms of their impact on plan targets. To enable more effective development planning, the study highlights the benefits of chaos theory’s analytical framework in addressing the inadequacy of traditional linear assumptions. A qualitative research method was adopted in this study, utilizing a case study design. Data were collected through document analysis. The target and actual achievement data of Turkey’s 11th and 12th Development Plans were compared, and a thematic analysis was conducted based on the core principles of chaos theory. The findings revealed significant deviations, particularly in macroeconomic indicators. Notable target discrepancies were observed in inflation, current account deficit, and budget balance, while inconsistencies were also identified in social areas such as education, healthcare, and female employment. These findings demonstrate how minor variables in chaotic systems can lead to substantial outcomes, underscore the necessity of adaptive and flexible planning. It was concluded that chaos theory, with its capacity to manage uncertainty and complexity, can serve as a strategic tool in planning processes.

Keywords

Development plans , target deviations , chaos theory , complexity economics , adaptive planning

References

• Acemoglu, D. ve Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: The origins of power, prosperity and poverty. Crown Business.
• Akçin, M.E. ve Zengin, O. (2020). Düzensizliğin düzeni: kaos kuramı ve sosyal hizmet. Toplum ve Sosyal Hizmet, 31(3), 1307-1323. https://doi.org/10.33417/tsh.702267
• Ashby, W. R. (1956). An introduction to cybernetics. Chapman and Hall.
• Baumol, W. J. ve Benhabib, J. (1989). Chaos: Significance, mechanism and economic applications. Journal of Economic Perspectives, 3(1), 77–105. https://doi.org/10.1257/jep.3.1.77
• Baysal, M. (2014). Kaos teoremi ve ekonomi: 2008 kriz değerlendirmesi [Yüksek lisans tezi], Selçuk Üniversitesi.
• Bedir, A. (2019). Planlı kalkınmanın kavramsal çerçevesi, tarihsel gelişimi ve Türkiye’nin 11. kalkınma planı. Düşünce Dünyasında Türkiz, 10(53), 9–70.
• Boratav, K. (2021). Türkiye iktisat tarihi (23. Baskı). İmge Kitabevi.
• Braun, V. ve Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77–101. https://doi.org/10.1191/1478088706qp063oa
• Brock, W. A. ve Hommes, C. H. (1997). A rational route to randomness. Econometrica, 65(5), 1059–1095. https://doi.org/10.2307/2171879
• Creswell, J. W. (2016). Nitel araştırma yöntemleri: Beş yaklaşıma göre nitel araştırma ve araştırma deseni. (M. Bütün ve S. B. Demir, Çev.). Siyasal Kitabevi. (Orijinal eserin basım tarihi 2013).
• Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2019). On birinci kalkınma planı (2019-2023). https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/On_Birinci_Kalkinma_Plani-2019-2023.pdf adresinden 15 Ocak 2025 tarihinde alınmıştır.
• Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2024a). 2024-2028 Stratejik Plan. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2024/04/STRATEJIK-PLAN-2024-2028_03042024.pdf adresinden 20 Ocak 2025 tarihinde alınmıştır.
• Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2024b). On ikinci kalkınma planı (2024-2028). https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2023/12/On-Ikinci-Kalkinma-Plani_2024-2028_11122023.pdf adresinden 15 Ocak 2025 tarihinde alınmıştır.
• Denhardt, R. B. ve Denhardt, J. V. (2000). The new public service: Serving rather than steering. Public Adm. Rev., 60(6), 549–559.
• Eyilik, A. (2019). Çağdaş kalkınma yaklaşımları: Çok boyutlu bir analiz (2. Baskı). İmge Kitabevi.
• Fettahoğlu, S. (2009). Pay senedi fiyatlarının tahmin edilebilirliği: Kaos kuramı yaklasımı. Muhasebe ve Finansman Dergisi, (43), 237-243.
• Flick, U. (2009). An introduction to qualitative research (4. Baskı). SAGE Publications.
• Gleick, J. (1995). Kaos. (F. Üçcan, Çev.). Tübitak Popüler Bilim Kitapları. (Orijinal eserin basım tarihi 1987).
• Gleick, J. (2008). Kaos: Yeni bir bilim teorisi (2. Baskı). TÜBİTAK Yayınları. (Orijinal eserin basım tarihi 1987').
• Guegan, D. (2009). Chaos in economics and finance. Annual Reviews in Control, 31(1), 89–93. https://doi.org/10.1016/j.arcontrol.2009.01.002
• Judd, K. L. (1998). Numerical methods in economics. MIT Press.
• Karabulut, M. Ş. ve Wolf, R. A. (2022). Kaos teorisi ve yönetim. Ş. Karabulut (Ed.), Yönetim ve strateji alanında yaşanan gelişmelere akademik yorumlar (1. baskı, s. 41–54) içinde. Ekin Yayınevi.
• Kellert, S. (1994). In the wake of chaos. The University of Chicago Press.
• Kiel, L. D. ve Elliott, E. (1996). Chaos theory in the social sciences: Foundations and applications. University of Michigan Press.
• Lorenz, E. N. (1963). Deterministic nonperiodic flow. Journal of the Atmospheric Sciences, 20(2), 130–141. https://doi.org/10.1175/1520-0469(1963)020%3C0130:DNF%3E2.0.CO;2
• Organisation for Economic Co-operation and Development. (2025, Nisan 10). OECD economic surveys: Türkiye 2025. https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2025/04/oecd-economic-surveys-turkiye-2025_fa62886d/d01c660f-en.pdf adresinden 18 Haziran 2025 tarihinde alınmıştır.
• Özdemir, S. V. (2014). Türkiye’de planlı kalkınma deneyimleri. https://www.academia.edu/17746672/T%C3%9CRK%C4%B0YE_DE_PLANLI_KALKINMA_DENEY%C4%B0MLER%C4%B0 adresinden 18 Haziran 2025 tarihinde alınmıştır.
• Özsarı, H. (2018). Birinciden on birinciye kalkınma planlarında sağlık. https://www.medipol.edu.tr/sites/default/files/document/SD_47_24-27.sayfalar_Haluk_Ozsari.pdf adresinden 10 Aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Patton, M. Q. (2015). Qualitative research and evaluation methods (4. Baskı). SAGE Publications.
• Prigogine, I. ve Stengers, I. (1998). Kaostan düzene: Doğa ile insan arasındaki yeni diyalog. (S. Emirci, Çev.). İz Yayıncılık. (Orijinal eserin basım tarihi 1984).
• Schwab, K. (2016). The fourth ındustrial revolution. Crown Business.
• Sen, A. K. (1999). Development as freedom. Alfred A. Knopf.
• Sezen, S. (1999). Devletçilikten özelleştirmeye Türkiye’de planlama. TODAİE.
• Soyak, A. ve Eroğlu, N. (2006, 27–30 Mart). Türkiye’nin kalkınma anlayışının dönüşümünde IMF-Dünya Bankası yapısal uyum politikalarının rolü [Bildiri sunumu]. Globalization, Democratization and Turkey: Uluslararası Sempozyum, Akdeniz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Antalya, Türkiye.
• Stern, N. (2007). The economics of climate change: The stern review. Cambridge University Press Stiglitz, J. E. (1998, March 17). The role of the state in modern development planning [Conference presentation]. MITI Research Institute Annual Conference (10th Anniversary), Tokyo, Japan.
• Stiglitz, J. E. (2019). People, power and profits: Progressive capitalism for an age of discontent. W. W. Norton and Company.
• Torun, H. (2019). Kalkınma ekonomisi: Teori ve politika. Nobel Akademik Yayıncılık.
• Tosun, T. (2006). Türev araçlar, kaos teorisi ve fraktal yapıların vadeli işlem zaman serilerinde uygulanması [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi].
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi. (t.y.). Türkiye Cumhuriyeti 1961 Anayasası, madde 41. https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1961-anayasasi/ adresinden 15 Ocak 2025 tarihinde alınmıştır.
• Türkiye İstatistik Kurumu. (2023a). Tüketici fiyat endeksi (TÜFE) Aralık 2023. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Consumer-Price-Index-December-2023-49679 adresinden 15 Ocak 2025 tarihinde alınmıştır.
• Türkiye İstatistik Kurumu. (2023b). İşgücü istatistikleri, Aralık 2023. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Isgucu-Istatistikleri-Aralik-2023-45568 adresinden 15 Ocak 2025 tarihinde alınmıştır.
• Uçar, H. (2022). Kalkınma planlarının sosyo‑ekonomik etkileri. Beta Yayıncılık.
• United Nations Environment Programme. (2019). Pathways to sustainable development and poverty eradication. https://www.unep.org/resources/report/pathways-sustainable-development-and-poverty-eradication adresinden 03 Ocak 2025 tarihinde alınmıştır.
• Wheatley, M. J. (2006). Leadership and the new science: Discovering order in a chaotic world. Berrett-Koehler. Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2016). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (10. Baskı). Seçkin Yayıncılık.