TÜRKİYE VE TÜRK DÜNYASINDA MODERN CUMHURİYETLERE GİDEN SÜREÇTE EDEBİYATIN ROLÜ

Yıl 2023, Sayı: 50, 303 - 332, 24.12.2023

Orhan Söylemez , Ömer Faruk Ateş

Öz

XX. yüzyıldan itibaren Türk dünyasında ortaya çıkan cumhuriyet rejimleri, modern ulus-devlet paradigması esas alınarak kurulmuştur. Bu devletler, modernleşme süreçlerinin sonucunda ortaya çıktıkları gibi, toplumsal yapılarını da yeni yönetim şekline uygun şekilde dönüştürmek istemiştir. Bu dönüşüm, modern anlamda millî kimlik inşasını ve yeni vatandaş tipini oluşturmayı gerektirir. Türk dünyasında bu noktada edebiyatın önemli bir rol oynadığı görülür. XX. yüzyılın ilk çeyreği, hem Osmanlı Türkleri hem de Rus işgalindeki Türk halkları için bir reform sürecidir. Bu dönemde edebiyata toplumsal işlev yüklenerek modern ulus-devletlerin ihtiyaç duyduğu insan tipini yetiştirmek ve sosyal yapıyı dönüştürmek hedeflenir. Türkiye’de Millî Edebiyat, Azerbaycan’da Maarifçilik, Kazakistan’da Alaş Orda Edebiyatı, Özbekistan’da Cedit Edebiyatı bu dönemin ürünüdür. 1920’den sonra Türk dünyasında sosyalist cumhuriyetlerin ideolojisine uygun bir yapı oluşturmak için edebiyatta sosyalist realizm hâkim olurken Türkiye’de yeni kurulan cumhuriyetin ilke ve inkılaplarına bağlı bir edebiyat kanonu oluşur. 1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla Türkiye ve Türk Cumhuriyetleri arasında edebî etkileşim yeniden başlar. Bu çalışmada Türkiye ve Türk dünyasında modern cumhuriyetlere giden yolda edebiyatın nasıl bir işlev üstlendiği, siyasi gelişmelere bağlı yaşanan ideolojik kırılmaların edebiyat-toplumsal yapı ilişkisini nasıl etkilediği ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Edebiyat, cumhuriyet, ulus-devlet, Türk dünyası, millî kimlik.

Kaynakça

• AKPINAR, Yavuz, “Ana Hatlarıyla Başlangıçtan Günümüze Kadar Azerî Edebiyatı”, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul 1994.
• AKPINAR, Yavuz, “İhmal Edilmiş Bir Yazar”. İsmail Gaspıralı Roman ve Hikâyeleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020.
• AKYOL, Taha, “Cedîdcilik”, TDV İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 1993, VII, 211-213.
• ASKER, Ali, “Azerbaycan’da Millî Kimlik İnşasının Sosyo-Ekonomik ve Fikrî Temelleri (19. Yüzyılın Ortaları-20. Yüzyılın Başları)”, Azerbaycan Düşünce Tarihi, I, (Editör: Ali Asker), YTB Yayınları, Ankara 2021.
• AŞLAR, Halit, “Modern Kırgız Edebiyatında Millî Şuur Yansımaları”, Türk Dünyasında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî Ruh ve Edebiyata Yansıması, (Editörler: Orhan Söylemez, Ömer Faruk Ateş), Bengü Yayınları, Ankara 2020.
• ATEŞ, Ömer Faruk, Edebiyat ve İdeoloji: 1917 Sonrası Sovyet Edebiyatında Kimlik Yozlaşması -Azerbaycan Edebiyatı Örneği-, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir 2020.
• AYAN, Ekrem, Modern Kazak Edebiyatının Öncüsü Ibıray Altınsarin, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2015.
• AZAP, Samet, “Tölögön Kasımbekov’un Anlatılarında Mekân Algısı”, Bozkırın Sesi: Tölögön Kasımbekov, (Editörler: Orhan Söylemez, Samet Azap), Bengü Yayınları, Ankara 2022.
• BABAŞOVA KASTRATİ, Jale, Repressiya Dönemi Azerbaycan Yazarı Hüseyin Cavid, Bengü Yayınları, Ankara 2019.
• BİRAY, Nergis, “XX. Yüzyıl Kazak Edebiyatı”, Türk Dünyası Çağdaş Edebiyatları El Kitabı, (Editörler: Orhan Söylemez, Samet Azap), Kesit Yayınları, İstanbul 2018.
• ÇAKIR, Mümine, “Türk Edebiyatında Orta Asya’dan Söz Eden İlk Roman: Gönül Hanım”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5/1, Çankırı 2014, 247-262.
• GÖKÇİMEN, Ahmet, Başlangıçtan Bağımsızlığa Kadar Türkmen Romanı, Fenomen Yayıncılık, Kayseri 2015.
• HABİBBEYLİ, İsa, “Bağımsızlığın Şerefli Yolu ve Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Edebiyatı, (Çeviren: Mehdi Genceli), Türk Dünyasında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî Ruh ve Edebiyata Yansıması, (Editörler: Orhan Söylemez, Ömer Faruk Ateş), Bengü Yayınları, Ankara 2020.
• HASDEDEOĞLU, M. Onur, Halide Edib ve Yakup Kadri’nin Romanları Ekseninde Türk Edebiyatının Ulus-Devlet Oluşumuna Etkisi, Kesit Yayınları, İstanbul 2019.
• KARAKOÇ, K. İrfan, Ulus-Devletleşme Süreci ve Türk Edebiyatının İnşası (1923-1950), İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2012.
• KHOLMATOV, Elmurod, Türkistanlı Ceditçi Abdullah Avlânî - Hayatı ve Eserleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2013.
• KINACI BARAN, Cemile, Gülmira Ospanova, “Jeltoksan/Aralık İsyanı”. Türk Dünyasında İsyan ve Başkaldırı -Edebiyata Yansıyan Özgür Ruh-,(Editörler: Orhan Söylemez, Samet Azap) Kesit Yayınları, İstanbul 2021.
• KOÇ, Kenan, Almagül İşina, Bolat Korganbekov, Kazak Edebiyatı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, I, İstanbul 2007.
• NAGIYEVA, Nigar, 1990’dan Günümüze Türkiye ve Azerbaycan Edebiyatlarının Karşılıklı Etkileşimi, Hiperyayın, İstanbul 2017.
• ÖZGEN, Nurcan, Yirminci Yüzyılın İlk Yarısında (1900-1950) Kırgız Edebiyatı Tarihi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• ROY, Olivier, Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, (Çeviren: Mehmet Moralı), Metis Yayınları, İstanbul 2016.
• SAĞLAM, Soner, “Bağımsızlık Dönemi Türkmen Edebiyatı (1991-2016)”, Türk Dünyasında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî Ruh ve Edebiyata Yansıması, (Editörler: Orhan Söylemez, Ömer Faruk Ateş), Bengü Yayınları, Ankara 2020.
• SAĞLAM, Soner, Nergis Biray, “XX. Yüzyıl Türkmen Edebiyatı”, Türk Dünyası Çağdaş Edebiyatları El Kitabı, (Editörler: Orhan Söylemez-Samet Azap), Kesit Yayınları, İstanbul 2018, 429.
• SÜMER, Mehmet, Millî Kimliğin İnşasında Edebiyatın Rolü (1911-1920), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2015.
• ŞENGÜL, Abdullah, Ömer Faruk Ateş, “Marksist Propaganda ve Milliyetçi Edebiyat -Azerbaycan Edebiyatı Örneği-“, VI. Beynelhalq Türk Dünyası Araşdırmaları Simpoziumu Materialları, Bakü 2019, 1-8.
• ŞENGÜN, Aygül, Edebiyat ve İdeoloji: 1917 Sonrası Sovyet Edebiyatında Kimlik Yozlaşması -Kazak Edebiyatı Örneği-, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir 2022.
• TALASPAYEVA, Janar, Nurgül Smagulova, “Kazak Edebiyatında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî İmaj ve Edebiyatın Gelişimi”, (Çeviren: Nergis Biray), Türk Dünyasında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî Ruh ve Edebiyata Yansıması, (Editörler: Orhan Söylemez, Ömer Faruk Ateş). Bengü Yayınları, Ankara 2020.
• TUNÇKIN, Emre, “Ahmet Baytursınulı: Hayatı, Faaliyetleri ve Eserleri”, Kardeş Kalemler Dergisi (Doğumunun 150. Yılı Anısına Ahmet Baytursınulı Özel Sayısı), 189, Ankara 2022, 7-12.
• YILMAZ, Murat, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Siyasi ve Sosyo-Kültürel Temelleri”, Türk Edebiyatı Tarihi, (Editörler: Talât Sait Halman, Mustafa İsen, Osman Horata vd.) T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2019, IV, 23-32.
• YULDASHEV, Marufjon, Soner Sağlam, “Bağımsızlık Dönemi Özbek Edebiyatı”, Türk Dünyasında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî Ruh ve Edebiyata Yansıması, (Editörler: Orhan Söylemez, Ömer Faruk Ateş), Bengü Yayınları, Ankara 2020.