Dini Diplomasi ve Şiileştirme Bağlamında İran’ın Afrika’daki Faaliyetleri: Fas, Tunus, Cezayir Örneği

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 2, 135 - 166, 06.01.2023

Orhan Karaoğlu

https://doi.org/10.26513/tocd.1153221

Öz

İçerisinde bulunduğumuz 21. yüzyıl, 2000'li yılların başında dönemin Güney Afrika Devlet Başkanı Thabo Mbeki tarafından "Afrika Yüzyılı" olarak tanımlamıştır. Afrika’nın 21. yüzyılın ikinci yarısından itibaren uluslararası sistem içerisinde daha etkin rol oynaması ve küresel sahnede ağırlığı giderek artan bir aktör olması beklenmektedir. Küresel aktörlerin Afrika’da yer alması, bölgesel güçlerin de Afrika üzerinde siyaset geliştirmelerine zemin hazırlamıştır. Bu bağlamda bölgesel bir güç olan İran’ın Afrika özelinde de Kuzey Afrika’daki faaliyetleri özellikle de Şiileştirme siyaseti diğer rakiplerine göre daha dikkat çekici bir şekilde ilerlemektedir. Pers İmparatorluğu’ndan miras alınan Farsi bakış açısının yanı sıra Şiilik, günümüz İran’ının jeopolitik ve jeokültürel eğitimlerini önemli derecede etkilemiş ve etkilemeye devam etmektedir. Siyasallaşmasıyla birlikte Şiilik, İran’ın milli kimliğinin oluşturulmasında ve korunmasında önemli rol oynayan faktörlerden biri belki de en önemlisi haline gelmiştir. Bu bağlamda etrafındaki diğer medeniyetlerden farklı sosyo-kültürel bir sistem oluşturan İran Şiiliği, Şah İsmail döneminden itibaren Fars milliyetçiliği ile iç içe geçerek günümüz İran’ının güvenlik ve dış politikası üzerindeki temel belirleyici haline gelmiştir. Bu bağlamda bu makalede İran’ın Kuzey Afrika’da Fas, Tunus ve Cezayir’deki dini diplomasi ve Şiileştirme faaliyetleri ele alınacaktır

Anahtar Kelimeler

İran, Afrika, Şiilik, Velayat-i Fakih, Dış Politika

Kaynakça

• KAYNAKÇA Bahşi, Ahmed. “İran ve Afriga-ye Cunubi: Seyr-i Tehavvul-e Revabet-i du Canebe ve Zerfiyet Senci-yi Ayende.” Mecelle-i Revabet-i Harici, No. 22 (1393): 181-213.
• Chubin, Shahram. “Iran’s Strategic Aims and Constraits.” Iran’s Strategic Intentions and Capabilities içinde, Ed. Patrick Clawson, 65-92. Washington: National Defense University, 1994.
• Dehgani, Muhammed vd. “Seyr-i Tarihi-yi Teşeyyu der Merakeş.” Feslname-yi İlmi-Pejuheşi Mutalaat-e Tarih-i Cehan-e Eslam 5, Şomare. 10, (Payiz ve Zemestan 2018):101-120.
• Eşrefi, Ekber ve Silab, Kuddusi Alizade. “Velayet-i Mutleqe’i Fakih der Endişe-yi Siyasi-yi Ayetullah Hamaney.” Pejuheşname-i İnkılab-e Eslami, Şomare. 21, (Zemestan 1395): 23-50.
• Ferati, Abdul Vahap. “Mefhum-e Hukumet-e İslami ve Cumhuri-yi İslami ez Didgah-e İmam Humeyni.” Mecelle-i Ulum-e Siyasi, Şomare. 5 (Tabestan 1378): 221-243.
• Fermani, Raziye. “Berresi-yi Revabet-e Siyasiye İran Ba El- Cezayir ez Zeman-e İstklal-e El-Cezayir ta Eknun.” Şişşomin Hemayeş-e Milli Pejuheşha-ye Nevin der Hoze-ye Ulum-e Ensani ve Mutalaat-e İçtimai-yi İran, (1399): 1-19.
• Ğerevi, Yusufi ve Hadi, Muhammed. “Gozareş Ez Yek Sefer-e Tebliğati Veziyet-e Şiiyan-e Sahel-i Aj.” Mecelle-i Marefet, Şomare. 52, (1381): 111-112.
• Heibach Jens, “Sub-Saharan Africa: A Theater for Middle East Power Struggles”, Middle East Policy, (September 2020): 69-80. https://doi.org/10.1111/mepo.12495.
• Humeyni, Ruhullah Musevi. “Velayet-i Fakih.” Hukumet-i İslami. Tahran, Tenzim ve Neşr-i Asar-i İmam Humeyni, 1356.
• İbrahimi, Şehruz ve Fehimi, Fateme. “Diplomasi-ye Ferheng-i Cumhuri-yi Eslami-yi İran der Garb-e Afrika.” Mecelle-i Mutalaat-e Afrika, Şomare. 22, (Payiz ve Zemestan 1389): 207-232.
• Karaoğlu, Orhan. Teopower Olarak Şiilik ve İran Dış Politikası. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2021.
• Lefebvre, Jeffrey A. “Iran’s Scramble for Sub-Saharan Africa.” Insight Turkey 21, No.1, (2019): 133-150.
• Mousavi, Hamed and Naeni, Amin. “Iran and Russia Pivot to the East: Was It U.S. Pressure?.” Middle East Policy, (October 2019): 107-122. https://doi.org/10.1111/mepo.12441.
• Reşadeti, Muhammed Mehdi. “Hukumeti Mubteni ber Nezeriye-yi Velayet-i Fakih ez Menzer-i İmam Humeyni.” Feslname-i Din ve Siyaset, Şomare. 13-14, (Payiz 1386): 3-19.
• Sayebani, Ali Rıza ve Salari, Eminullah. “Berresi-ye Cayegah-e Rehberi ez Menzer Hukumet-e İslami ve Kanun-e Esasi.” Mahname-i Pejuheş-e Milel, Şomare.15 (1395): 103-115.
• Seeberg, Peter. “İran Devrimi, 1977-1979: Etkileşim ve Dönüşüm.” Doğu Batı Dergisi, Sayı. 79, (2016): 183-201.
• Shazly, Ashraf. “Eritria: Another Venue for the Iran-Israil Rivalry.” Stratfor Worldview Assessments, (11 Aralık 2012)
• Şirvedi, Murtaza vd. “Goftemanha-ye Mukavemet (Şii) ve Tasir-i an ber Nezm-i Emniyeti-yi Hegemonik-e Garb-i Asya der Muvacehe ba Goftemanha-ye Selefi ve Ehvani.” Pejuheşname-i Siyasi-ye Cihan İslam 10, Şomare. 1, (Bahar 1399): 219-239.
• Taheri, Ruhengiz. “Revabet-i İran ve Tunus der Gozar-e Zeman.” Mahname-yi Ketab-e Ulum-e Ectemai 15, (Khordad 1388): 86-89.
• Verei, Seyid Cevad. “Resmiyyet-i Mezheb-e Şia der Kanun-e Esasi-yi Cumhuri-yi İslami-yi İran.” Feslname-i İlmi Pejuheş-i Şia Şinasi, Şomare. 48 (Zemestan 1393): 37-74.
• İnternet Kaynakları DEİK. “Afrika Bilgi Notu.” Ekonomik Araştırmalar Dergisi, (Ekim 2021): 4.
• Ghannad-Bashi, Jafar. “Why Iran Must Attach Importance to Africa?.” Analysis of Iran Review, 3 Ağustos 2016. http://www.iranreview.org/content/Documents/Why-Iran-Must-Attach-Importance-to-Africa-.htm.
• Gürsoy, Cevat Rüştü. “Afrika; Yeryüzünün Asya’dan Sonra İkinci Büyük Kıtası.” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt.1, (1988). https://islamansiklopedisi.org.tr/afrika.
• Haksöz Dergisi. “Raşid bin İsa ile Cezayir Üzerine Söyleşi.” Sayı. 17, Ağustos 1992. Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://www.haksozhaber.net/okul/cezayir-uzerine-253yy.htm.
• Jamaran. “Şiiyan der Beljik ne-mitevanend ez Emam Humeyni Çizi Beguyend.” 04 Behmen 1392, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://www.jamaran.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-15/27961-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D9%84%DA%98%DB%8C%DA%A9-%D9%86%D9%85%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%DA%AF%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%AF.
• Kalbasi.ir. “Şiiyan-e el-Cezayir.” 15 Tir 1400, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://kalbasi.ir/%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B1/.
• Mahname-yi Akhbar-e Şiiyan. “Şiiyan-e el-Cezayir der Goftegu ba Şeyh Fazil Ahmed Riyal.” No. 40, (Esfend 1378): 9-13, https://www.magiran.com/paper/596454.
• McAnenny, Alex. “A Tutorial Overview of Iran’s Strategic Influence in Africa.” Center for Security Policy, 2014, https://www.centerforsecuritypolicy.org/wp-content/uploads/2015/01/Iran-in-Africa.pdf.
• Naeni, Amin. “Iran and Africa: Why Tehran will Boost its Ties with the Continent Under the Raisi Administration.” 11 August 2021. https://www.mei.edu/publications/iran-and-africa-why-tehran-will-boost-its-ties-continent-under-raisi-administration.
• Nasihi, Mustafa. “Velayet-i Fakih der Kanun-e Esasi.” Hukumet-i İslami, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://l24.im/Rc6P.
• Pham, J. Peter. “Iran’s ties to Africa.” The Jarusalem Strategic Tribune. Şubat 2022. https://jstribune.com/pham-irans-ties-to-africa/.
• Portaleb, Ruhullah. “Teşeyyu der Tunus.” Mecelle-i Maaref 99. Mehr ve Aban 1392. https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5211/7626/95250/%D8%AA%D8%B4%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%88%D9%86%D8%B3.
• Saidi, Sara. “Iran in Africa: Ideology Comes at the Expense of Diplomacyand Busines.” 7 January 2021. https://www.theafricareport.com/57225/iran-in-africa-ideology-comes-at-the-expense-of-diplomacy-and-business/.
• Shia Africa. “İslam ve Teşeyyu der Merakeş.” 15 July 2018, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022.http://www.shiafrica.com/archive/1817/%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D9%88-%D8%AA%D8%B4%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4.
• Shia Atlas. “‍Padişahi-yi Merakeş.” Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://shiaatlas.com/country/%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D8%B4%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4/.
• Shia News. “Negahi be Vez’iyyet-i Şiiyan-e Merakeş.” 29 Ordebeheşt 1395, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://www.shia-news.com/fa/news/118524/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4.
• Shia News. “Pejuheş-i Khandeni ez Vaz’iyyet ve Ayende-yi Teşeyyü der el-Cezayir.” 19 Aban 1398, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://www.shia-news.com/fa/news/173045/%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D9%88-%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%AA%D8%B4%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B1.
• Vali, Kazım. “Teşeyyü-i Siyasi Çi est ve İran çe Gune Beraye an Telaş mi Koned?.” Iran Wıre, 23 Ferverdin 1401,