İmtiyazlı Şirketlere Yönelik Şikâyetler: İstanbul Terkos Su ve Tramvay Şirketlerinin Millileştirilmesi

Yıl 2023, Sayı: 2, 25 - 51, 29.06.2023

Nurçin İleri

Öz

Altyapı üzerine tarihsel ve etnografik çalışmalar yürüten araştırmacılar, altyapıların toplumsal aktörlerini, teknolojik ve materyal özelliklerini ve doğal ve fiziksel çevrenin altyapıların inşası ve sürdürülebilirliğine etkisini bir arada incelemeyi önerir. Altyapıların sadece teknik ekipman ve malzemelerden mürekkep bir sistem olmadığını, toplumsal ilişkilerle de belirlenen ve bu ilişkileri belirleyen ve beklenmedik sonuçları da açığa çıkaran istikrarsız ve kırılgan bir ilişkiler bütünü olduğunu iddia eder. Dünyanın birçok ülkesinde olduğu gibi Türkiye’de de altyapı projeleri Cumhuriyet ideolojisinin ulusal kalkınma, ekonomik ilerleme, modern bir toplumsal hayat inşası hedeflerinin somutlaştırılmasında önemli bir rol oynadı. Ancak altyapının farklı aktörleri arasındaki -siyasi iktidar, belediye, imtiyazlı şirketler, tüketiciler- anlaşmazlıklar, kamu hizmeti olarak sunulması gereken bir altyapı hizmetinin varlığı veya yokluğu ve bunun nedenleri, kimlerin bu hizmete ulaşıp ulaşamadığı veya nasıl ulaştığı gibi sorunlar, birtakım toplumsal gerilimleri de beraberinde getirdi.
Bu makale, erken Cumhuriyet döneminde İstanbul’un başat yaşam kaynağı su tedariki ve dağıtımı ve şehir içi kara ulaşımında kilit rol oynayan tramvay kullanımı gibi kamu hizmeti projelerine, bu projeleri hayata geçiren belediye ve imtiyazlı şirketler arasındaki uzlaşma ve çatışma anlarına ve projelerin gündelik hayattaki yansımalarına odaklanarak, altyapı projelerinin ideolojik ve toplumsal boyutlarını incelemeyi amaçlıyor. Altyapı projelerini şaşaalı bir başarı ve ilerleme hikayesi olarak sunan dönemin hakim anlatısının karşısına gündelik hayat deneyimlerini koyarak, altyapı hizmetlerinin ve kullanımının kent içinde mekansal ve toplumsal eşitsizlikleri görünür kılan, yeni yaşam kültürleri aynı zamanda suç biçimleri üreten, umudu ve hayal kırıklıklarını aynı anda bünyesinde barındıran bir ilişkiler bütünü olarak ele alınması gerektiğini iddia ediyor.

Anahtar Kelimeler

yabancı sermaye, altyapı, tramvay, su, millileştirme

Kaynakça

• Ağırsel, Murat ve Ahmet Tabakoğlu. “İstanbul Özelinde Tramvay Yatırımlarının Şehre Etkisi”, Marmara Üniversitesi Öneri Dergisi 55, 2021, 125-158.
• Alpan, Aytek Soner. “Bir Felâket Olan Yangın Meğer Pek Hayırlı Sabahın Aydınlığı İmiş”: Tatavla Nasıl “Kurtuldu”?”. Toplum ve Bilim 158, 223-250.
• Appel, Hannah, Nikhil Anand ve Akhil Gupta, The Promise of Infrastructure. Durham: Duke University Press, 2018. Aykut, Ebru. “Devr-i Hürriyette İstibdat Hayaleti: 1908 Çırçır Yangını’nın Ardından İstanbul’da Kundakçılık, Söylentiler ve Asayiş”. Toplum ve Bilim 136, 2016, 5-39.
• Boratav, Korkut. Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002. İstanbul: İmge Kitabevi, 2003.
• Bostancı, Emir. “1929-1938 Yılları Arasında Türkiye’de Yabancı Sermaye”. Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi 4 / 8, 2020, 37-68.
• Çelik, Zeynep. The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century. Berkeley: The University of California Press, 1993. [Zeynep Çelik, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015].
• Çetinkaya, Aliç “Türkiye’de Başarılan Nafia İşleri ve İleride Başarılacak İşler”. Türk Yüksek Mühendisler Birliği Dergisi 22-23, Şubat 1937, 337-342.
• Derviş, Suat. Çöken İstanbul. İstanbul: İthaki Yayınları, 2021.
• Dinçkal, Noyan. “Arenas of Experimentation: Modernizing Istanbul in the Late Ottoman Empire”. Urban Machinery: Inside Modern European Cities. Yay. Haz. Michael Hard, Thomas J. Misa. 49-70. Cambridge: The MIT Press, 2008.
• Doygun, Ecem. “19. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Suyun İstanbul’daki Dönüşümü”. İstanbul Su Kültürü. Yay. Haz. Mesut Gengeç. 228-257. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2022.
• Engin, Vahdettin. İstanbul’un Atlı ve Elektrikli Tramvayları, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, 2011.
• Ergin, Osman Nuri. “İstanbul Yangınları”, Mecelle-i Umur-ı Belediyye, Cilt 3, İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Geyikdağı, Necla. Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye (1854-1914). İstanbul: Hil Yayınları, 2008.
• Graham, Stephen ve Nigel Thrift. “Out of Order: Understanding Repair and Maintenance”. Theory, Culture, and Society, 24, 2007, 1–25.
• Güvenç, Murat. “İstanbul’da İkinci Sanayi Devrimi: Yeni Bir Kentsel Araştırma Programına Doğru”. Silahtarağa Elektrik Santrali 1910-2004. Yay. Haz. Asu Aksoy. 53-58. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007.
• Hausmann, William J., Peter Hertner, ve Mira Wilkins. Global Electrification: Multinational Enterprise and International Finance in the History of Light and Power, 1878-2007. Cambridge: Cambridge University Press, 2008. Işıkpınar, Hasan Halet. Cumhuriyet Türkiyesi: Elektrikli Türkiye. İstanbul: Fazilet Matbaası, 1933.
• İleri, Nurçin. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Elektriğin Yolculuğu”. Elektrik ve İstanbul: Elektriğin Geçmişten Günümüze Serüveni. Yay. Haz. Cengiz Kahraman. 9-124. İstanbul: İstanbul Kültür A.Ş., 2021.
• İnan, Afet. İzmir İktisat Kongresi, 17 Şubat- 4 Mart 1923. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Kayserilioğlu, R. Sertaç. Dersaadet’ten İstanbul’a Tramvay. İstanbul: İ.E.T.T Genel Müdürlüğü, 1998.
• Kazgan, Haydar ve Sami Önal. İstanbul’da Suyun Tarihi: İstanbul Su Sorununun Tarihsel Kökenleri ve Osmanlı’da Yabancı Su Şirketleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
• Kentel, K. Mehmet. “Nature’s ‘Cosmopolis’: Villagers, Engineers, and Animals along Terkos Waterworks in Late Nineteenth-Century Istanbul”. The Seeds of Power: Explorations in the Environmental History of the Ottoman Empire. Yay. haz. Onur İnal ve Yavuz Köse. 155-183. Winwick: The White Horse Press, 2019. [Onur İnal ve Yavuz Köse, İktidar Tohumları: Osmanlı Çevre Tarihi Üzerine İncelemeler. İstanbul: İletişim Yayınları, 2022].
• Kılıç, Abdurrahman. “Tatavla Yangını ve Etkileri”. Toplumsal Tarih 326, 2021, 12-19.
• Koraltürk, Murat. Erken Cumhuriyet Döneminde Ekonominin Türkleştirilmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• MacArthur-Seal, Daniel-Joseph. Britain’s Levantine Empire, 1914-1923. Oxford: Oxford University Press, 2021.
• Nye, David E. Electrifying America: Social Meanings of a New Technology, 1880-1940. Cambridge: MIT Press, 2001.
• On Senede Türkiye Nafiası, 1923-1933. İstanbul: İstanbul Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi, 1933.
• Örtsen Esirgen, Seda. “II. Meşrutiyet Meclis Tutanaklarına Göre “Menafii Umumiyeye Müteallik İmtiyazat Hakkındaki Kanun”un Kabulü”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 60 (4) 2011, 935-962.
• Öztürk, Ali İhsan. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İmtiyaz Usulüyle Yürütülen İstanbul Belediye Hizmetleri. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2010, 295-298.
• Öztürk, Ali İhsan. İstanbul Şehir Suyu Hizmetinde Şirketler Dönemi (1881-1937). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık 2019.
• Shahvar, Soli. “Concession Hunting in the Age of Reform: British Companies and the Search for Government Guarantees; Telegraph Concessions through Ottoman Territories, 1855-1858”. Middle Eastern Studies 38, no. 4, 2002, 169-193.
• Thobie, Jacques. ”L’électrification dans L’aire Syro-Libanaise des Origines à la Fin du Mandat Français”. Outre-Mers. Revue d’histoire 89, no. 334-335, 2002, 527-554.
• Ülker, Erol. «Multinational Capital, Public Utilities, and Urban Change in the Late Istanbul: Constantinople Tramway and Electric Company». Moderne Stadtgeschichte 1, (2018): 68-80.
• Ülker, Erol. “İstanbul’da Elektrikli Tramvayların Kısa Tarihi”. Elektrik ve İstanbul: Elektriğin Geçmişten Günümüze Serüveni. Yay. haz. Cengiz Kahraman. 235-255. İstanbul. İstanbul Kültür A.Ş., 2021.
• Zandi-Sayek, Sibel. Ottoman Izmir: The Rise of a Cosmopolitan Port, 1840–1880. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press for Architecture, 2014.
• “Belediye Kanunu“ http://www.mku.edu.tr/files/200-a5f3980a-2402-4a4a-96b8-7ced2a07631e.pdf Son Erişim Tarihi: 22.03.2023.
• İleri, Nurçin. “Nationalism on the Shop Floor: The Silahtarağa Electric Power Plant in the Early 1920s”. TRAFO – Blog for Transregional Research, http://trafo.hypotheses.org/28794 Son Erişim Tarihi: 10.02.2023.
• Montaño, Diana J. “Visualizing Imprudentes: Technology and Consumption in turn-of-the-Century Mexico City”. Technology’s Stories v. 8, no. 2. https://www.technologystories.org/visualizing-imprudentes/ Son Erişim Tarihi: 23.02.2023.
• “Türkiye İktisat Kongresi’ni Açış Söylevi İzmir,” https://www.atam.gov.tr/ataturkun-soylev-ve-demecleri/turkiye-iktisat-kongresini-acis-soylevi-izmir, Son Erişim Tarihi: 23.01.2023.
• Ünal, Ertan. “Tramvayları Boşuna mı İdam Ettik?”. Taha Toros Arşivi, s. 36-41, https://docplayer.biz. tr/8594301-Tramvaylari-bosuna-mi-idam-ettik.html Son Erişim Tarihi:10.04. 2023.