EVRENSEL KAVRAM SİSTEMLERİNE BİR ÖRNEK: ESKİ UYGURCA YWL’ŞY

Yıl 2025, Cilt: 2025 Sayı: 49, 59 - 71, 26.06.2025

Kenan Azılı , Ezgi Çapan

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1498657

Öz

Dünya dillerinin kimi işlevsel ve görevli dil birimleri için çeşitli stratejilerle meydana getirdiği dilbilgiselleşmiş yapılar, aynı zamanda bilişsel ipuçları taşıyan evrensel bir dizi kavramsal ilişkileri de barındırmaktadır. Çoğu zaman bilişsel bir sürecin mahsulü olan kavramsal ilişkilerin aynı zamanda, evrensel değer taşıdıkları da göz önünde bulundurulması gereken bir gerçektir. Dilbilgiselleşmeye katılan dil birimlerinin bünyesinde kodlanan kavramsal ilişkiler, dil birimlerinin çözümlenişi için çok önemli ipuçlarını barındırmakta; bununla birlikte geçirdikleri kavramsal geçişlerdeki evrenselliklerle yine bu amaca hizmet etmektedir. Bu çerçevede tarihsel dil araştırmalarının önemli bir aracı olan art zamanlı yaklaşım, bu kavramsal ilişkiler yardımıyla sözcüksel birimlerin işlev, semantik, fonoloji ve morfoloji gibi kimi yönlerden çözümlenişini sağlayabilmektedir. Bu makalede, tarihsel Türk dili alanlarında fiil+zarf-fiil şeklindeki en tipik dilbilgiselleşme örneklerinden biri olan YWL’ŞY sözcüğü ele alınarak dilbilgiselleşme aşamaları incelenecektir. Öncelikle benzerlik edatı işleviyle sözdizimine katılan sözcüğün nasıl okunması gerektiği konusunda kanıtlar aranacaktır. Ardından önceki çalışmalarda sözcüğün yapısı için önerilen yölä- ve yöläş- fiillerinin kavramsal ilişkileri ve dilbilgiselleşmeye olan etkileri değerlendirilecektir. Ayrıca sözcük için önerilen kök ve gövde ile mevcut bağlantılarının işteşlik semantiği ışığında evrensel karşılıkları sorgulanacaktır. Son olarak dilbilgiselleşme sürecine katılmış sözcüğün yalnızca Budist bir metinde tanıklanıyor oluşundan hareketle, diyalektik bir değeri yansıtıp yansıtmadığı irdelenecektir. Ayrıca eş değer bir yapı olarak benzer dilbilgiselleşme ve kavramsal geçiş süreçlerine sahip olan yöläşürü ile mukayese edilerek dilbilgiselleşme süreci için tarihlendirme denemesi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca , Dilbilgiselleşme , Kavramsal İlişkiler , YWL’ŞY

Proje Numarası

--

An Example Of Universal Concept Systems: YWL’ŞY In Old Uighur

Öz

The grammaticalized structures that world languages create with various strategies for some functional and task language units also contain a universal set of conceptual relationships that carry cognitive clues. It is a fact that should be taken into consideration that conceptual relations, which are often the product of a cognitive process, also have universal value. The conceptual relationships encoded within the language units participating in grammaticalization contain very important clues for the analysis of language units; In addition, they serve this purpose with the universality in the conceptual transitions they undergo. In this context, the diachronic approach, which is an important tool of historical language research, can provide analysis of lexical units in some aspects such as function, semantics, phonology and morphology with the help of these conceptual relations. In this article, the word YWL’ŞY, which is one of the most typical grammaticalization examples in the form of verb+gerundium in historical Turkic language fields, will be discussed and its grammaticalization stages will be examined. First of all, evidence will be sought on how the word that joins the syntax with the function of the similarity preposition should be transcribed. Then, the conceptual relationships of the verbs yölä- and yöläş-, suggested in previous studies for the structure of the word, and their effects on grammaticalization will be evaluated. In addition, the universal equivalents of the root and stem proposed for the word and its existing connections will be questioned in the light of the reciprocal semantics. Finally, it will be examined whether the word, which has participated in the grammaticalization process, reflects a dialectical value since it is witnessed only in a Buddhist text. Also, a dating attempt will be made for the grammaticalization process by comparing it with yöläşürü, which has similar grammaticalization and conceptual transition processes as an equivalent form.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur , Grammaticalization , Conceptual Relations , YWL

Proje Numarası

--

Kaynakça

• Ağca, F. (2019). Kutadgu Bilig’de geçen benzetme edatları ve sanı ‘gibi’ edatı. Yeni Türkiye, 105: 102-111.
• Ağca, F. (2021). Dillik ölçütlere göre eski Uygurca metinlerin tarihlendirilmesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I: Metin. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Azılı, K. (2021). Mekândan zamana metaforik transferler -Eski Türkçe üzerine teorik bir inceleme-. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Beekes, R. P. S. (2010). Etymological dictionary of Greek. Leiden-Boston: Brill.
• Can, M. (2018). Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurca edatlar. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. New York: Oxford University Press.
• de Vaan, M. (2008). Etymological dictionary of Latin and the other Italic languages. Leiden-Boston.
• Demirci, K. (2008). Dilbilgiselleşme üzerine bir inceleme. Bilig, S: 45, 131-146.
• Deny, J. (2012). Türk dili grameri (A. Benzer, Çev.). İstanbul: Kabalcı Kitabevi.
• Erdal, M. (1979). Die konverb - und aoristendungen des Alttürkischen. Ural-Altaische Jahrbücher, 51, 104-126.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, a functional approach to the lexicon. Vol. I-II. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Ergin, M. (2013). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gabain, A. von (1961). Maitrisimit: faksimile der Alttürkischen version eines werkes der buddhistischen Vaibhāśika-Schule II. Berlin: Akademie Verlag.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme teorisi ve Türkçe fiil birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Gürsoy Naskali, E. & Butanayev, V. (2007). Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy Naskali, E. & Duranlı, M. (2019). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Klimkeit, J. H., Laut, P. J. & Shimin, G. (1992). Der gang zum Bodhi-Baum. Das 14. kapitel der Hami-handschrift der Maitrisimit. Materiallia Turcica, 16, 25-47.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi grameri-şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Laut, J. P. (1986). Der frühe Türkische Buddhismus und seine literarischen denkmäler. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Le Coq, A. von (1919). Kurze einführung in die Uigurische Schriftkunde. MSOS, Westasiatische Studien 22: 93-109.
• Le Coq, A. von (1922). Türkische manichaica aus Chotscho III. Berlin.
• Lehmann, C. (2002). Thoughts on grammaticalization. Erfurt: University of Erfurt.
• Li, Y. S. (2004). Türk dillerinde sontakılar. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Nadalyayev, V. M., Nasilov, D.M., Tenişev, E. R. & Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Izdat. Nauka, Leningradskoe Otd. (Akademiya Nauk. Institut Yazıkoznaniya).
• Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca yöleŋü ve -ng-‘li yapılar hakkında. M. Ölmez, T. Çulha, K. Özçetin (Ed.), Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten Senglah’a Türkçe, Doğumunun 60. Yılında Mustafa S. Kaçalin Armağanı içinde (s. 505-512). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Pritsak, O. (1982). Das Alttürkische. Spuler, B. (Ed.), Handbuch der Orientalistik içinde (s. 27-52). Leiden-Köln: E. J. Brill.
• Schuessler, A. (2007). ABC etymological dictionary of Old Chinese. Honolulu: University of Hawaii Press.
• Serebrennikov, B. A. & Gadjieva, N. Z. (2022). Türk yazı dillerinin karşılaştırmalı tarihi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Shimin, G. (2008). Study on the Uighur Maitrisimit (Hami Version). Pekin: Central University for Nationalities Press.
• Starostin, S., Dybo, A. & Mudrak, O. (2003). Etymological dictionary of the Altaic languages. Leiden-Boston: Brill.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları (söz varlığı incelemesi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (1976). Maytrısimit Burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Tekin, Ş. (1980). Die uigurische übersetzung eines werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule. 1. Teil: Transliteration, übersetzung, anmerkungen. 2. Teil: Analytischer und rückläufer index. Berliner Turfantexte IX. Berlin: Akademie Verlag.
• Trask, R. L. (2008). Etymological dictionary of Basque. (edited for web publication by M. W. Wheeler). University of Sussex.
• Üzüm üzüme baka baka kararır. (2009). In Atasözleri ve deyimler sözlüğü. Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/
• Webster's third new international dictionary of the English language (Unabridged), (1963). Springfield, Mass : G. & C. Merrian Co.
• Wilkens, J. (2016). Buddhistische erzählungen aus dem alten Zentralasien edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadāmālā. Berliner Turfantexte XXXVII. Turnhout: Brepols.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des altuigurischen / Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Zieme, P. (1975). Manichäisch-türkische texte, texte, übersetzung, anmerkungen. Berliner Turfantexte V. Berlin: Akademie Verlag.