Tanzimat ve Ticaret: Buharlı Çağında Ünye Limanı

Yıl 2023, , 173 - 192, 31.07.2023

Abdullah Bay

https://doi.org/10.22466/acusbd.1281522

Öz

Karadeniz’in orta kesiminde yer alan Ünye Limanı, 18.yüzyıldan itibaren Tokat ve Amasya’da gelişen dokuma sektörüyle birlikte gittikçe önemini artırmıştır. Ünye İskelesi’nin önem kazanmasında coğrafi konumu ve iç kesimlere olan ulaşım kolaylığı etkili olmuştur. Liman, buharlı gemilerin bölgede seferlere başlaması ve Kuzey bölgelerinin Osmanlı egemenliğinden çıkmasıyla birlikte gittikçe gerilemiş, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren art bölgesi ve ticari ağlarıyla yeniden gelişmeye başlamış, bunun sonucu olarak da nüfus artmış, önemli derecede göç yaşanmış, ekonomik faaliyetlere bir dinamizm gelmiştir. Kırım Savaşı’nın güney Karadeniz iskelelerine getirdiği hareketlilik bu gelişmenin diğer etkenlerinden bir diğeridir. Fakat asıl önemli sebep, 19. yüzyılda Osmanlı tarım ürünlerine olan Avrupa talebiydi. Doğu Karadeniz sahil yerleşimlerinin pek çoğunun gelişiminde ve bazılarının da bir iskeleden liman şehrine evrilmesinde, Avrupa ticaretinin Osmanlı limanlarında yarattığı üretim biçim ve ilişkilerindeki değişimin etkisini göz ardı etmek olanaksızdır. Amasya, Tokat, Sivas gibi geniş bir artalanın dışa açılan kapısı olan Samsun ve Ünye gibi limanların yükselişi bu dış talebin desteklediği istikrarlı tarımsal üretim artışından kaynaklanmıştı. Bu sayede yüzyılın sonlarına doğru Güney Karadeniz sahillerinin önemli limanları arasına giren Ünye önemli bir ticari hareketliliğe kavuşmuştu. Bu çalışmanın amacı, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren öne çıkmaya başlayan Ünye iskelesinin ticari gelişimini ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Karadeniz, Ünye, Deniz ticareti, Gümrük, Canik, İhracat

Tanzimat and Trade: Unye Harbor in the Steam Age

Öz

Unye Port, located in the middle of the Black Sea, has gradually increased its importance with the developing weaving industry in Tokat and Amasya since the 18th century. The geographical location and the ease of transportation to the inner parts have been effective in the importance of Ünye Port. While the port gradually regressed after the steamships had started voyages in the region and the northern regions came out of Ottoman domination, it started to develop again with its background and commercial networks as of the second half of the 19th century. Thus, the population increased, a significant migration was experienced, and a dynamism came to the economic activities. The mobility brought by the Crimean War to the southern Black Sea ports was another factor this development. However, the main reason was Europe’s demand for Ottoman agricultural products in the 19th century. It is impossible to ignore the impact of the change in the mode of production and relations created by European trade in the Ottoman ports on the development of many of the Eastern Black Sea coastal settlements and the evolution of some of them from a pier to a port city. The rise of ports such as Samsun and Ünye, which are the gateways to a wide background such as Amasya, Tokat and Sivas, resulted from the steady increase in agricultural production supported by this foreign demand. In this way, Ünye, which became one of the important ports of the Southern Black Sea coast towards the end of the century, gained an important commercial activity. The aim of this study is to reveal the commercial development of Ünye port, which started to stand out the second half of the 19th century.

Anahtar Kelimeler

Black Sea, Ünye, Maritime Trade, Customs, Canik

Kaynakça

• A.MKT.MHM., (Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı) 315/56; 315/63; 431/92; 457/16.
• A.MKT.UM., (Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı) 305/21.
• Baskıcı, M. (2012). XIX. yüzyılda Trabzon limanı: yükseliş ve gerileyiş. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 67(3), 33-56.
• BEO., (Babıali Evrak Odası Evrakı) 2961/222041.
• BEO. AYN.d., (Babıali Evrak Odası Ayniyat Defterleri) 929; 934; 936.
• Bostan, İ. (1995). Rusya’nın Karadeniz’de ticarete başlaması ve Osmanlı imparatorluğu (1700-1787). Belleten 59/225, 353-394.
• Çağlayan, K. T. (2006). İngiliz konsolosluk raporlarına göre 1841 yılında Samsun ve çevresinde ticaret. Geçmişten Geleceğe Samsun. Cevdet Yılmaz (Ed.), Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Çalışkan, A. (2019). XVIII. ve XIX. yüzyılda antep ve civarında bazı salgın hastalıklara dair bulgular. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(4), 1556-1573.
• DH.İD., (Dahiliye Nezareti İdare Evrakı) 74/67; 75-1/20.
• DH.MKT., (Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi) 1042/61.
• D.MMK.d., (Bab-ı Defteri Maden Mukataası Kalemi Defterleri) 23242.
• HR.MKT, (Hariciye Mektubi Kalemi) 198/8.
• İ.BH., (İrade Bahriye) 1/12.
• İ.DH., (İrade Dahiliye) 508/34574; 904/71851.
• İ.HR., (İrade Hariciye) 228/13369.
• İ.MMS., (İrade Meclis-i Mahsusa) 53/2349.
• İ.MVL., (İrade Meclis-i Vala) 10/156; 370/16270; 505/22860.
• Kara, B. (2021). XIX. yüzyılda Ünye kazasında göçler. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karakulak, M. (2017). Türk tarihine dair yazılar. Prof. Dr. Eşref Buharalı’ya Armağan. A. Demir vd (Ed.), Buharlı çağında İstanbul’da bir Rus vapur kumpanyası (s.657-676) içinde. Gece Kitaplığı.
• Karakulak, M. (2020). Osmanlı sularında rus vapurları buharlı çağında rus vapur ve ticaret kumpanyası (1856-1914). TTK.
• Kılıçaslan, M. E. (2013). Avusturya lloyd vapur kumpanyası’nın osmanlı iskelelerindeki faaliyetleri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koca, Y. N. (2015). 19.yy’da Trabzon Limanı: Seferler, Tüccarlar, Mallar. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 5(12), 442-482.
• Kütükoğlu, M. (1995). Çağı yakalayan Osmanlı Devleti’nde modern haberleşme ve ulaştırma teknikleri. S. Çolak (ed.). içinde. Osmanlı Buharlı Gemi İşletmeleri ve İzmir Körfezi Hamidiye Şirketi. 165-206.
• Kütükoğlu, M. S. (1998). XIX. yüzyılda Trabzon ticareti. Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1988). Eser Matbaası, 97-108.
• ML.d., (Maliye Kalemi Defterleri) 286; 873; 1022; 1024.
• ML.MSF.d., (Maliye Masarifat Defterleri) 14680; 16947; 41
• MŞH, ŞSC.d., (Ünye Kadı Sicili) 8947.
• ML.VRD.d., (Maliye Varidat Muhasebesi Defterleri) 91; 162.
• MVL., (Meclis-i Vala Evrakı) 658/15; 697/38.
• Issawi, C. (1970). The Tabriz-Trabzon trade, 1830-1900: rise and decline of a routes. International Journal of Middle East Studies, 1(1), 18-27.
• Sarıyıldız, G. (2001). Karantina. TDV İslam Ansiklopedisi. C.24, 463-465.
• Serbestoğlu, İ. (1015). Bir taşra şehrinde tanzimat ve modernleşme Canik sancağı 1863-1865. Mengüceli Yayınları.
• Serbestoğlu, İ.(2015). Tanzimat dönemi’nde Samsun limanı projeleri. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu-VII (Karadeniz Limanları) Özel Sayı/12. 103-117.
• ŞD., (Şura-yı Devlet Evrakı) 1826/3; 1826/21; 1829/12.
• TFR.I.A., (Rumeli Müfettişliği Sadaret Evrakı) 19/1873.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1869. (1993). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi -1870. (1993). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1871. (1993). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1872. (1994). Kudret Emiroğlu (çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1874. (1994). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, 1994.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1881. (1999). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1888. (2002). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon Vilayeti Salnamesi 1894. (2007). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1896. (2007). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1898. (2007). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1900. (2008). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, 2008.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1901. (2008). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1902. (2008). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1903. (2008). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1904. (2009). (K. Emiroğlu, Çev.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları.
• Uygun, S. (2015). Acente konsolos (Mesajeri Maritim Kumpanyası Acentesi ve Fransız Viskonsoslosu) raporlarına göre Giresun limanı (1880-1909). OUSBAD 12, 364-394.
• Uygun, S. (2018). Fransız Fraıssınet Vapur Kumpanyası (La Compagne Fraıssınet) ve Osmanlı Limanlarındaki Faaliyetleri. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 24, 97-140.
• Uygun, S. (2021). Fransız kaynaklarında Ordu. S. Gülten vd (Ed.), Tarihi ve kültürel boyutlarıyla Ordu I (293-351) içinde. Fenomen Yayınları.
• Uygun, S. (2015). Göç II. O. Köse (Ed.), Karadeniz’de Yabancı Vapur Kumpanyaları ve Göç (789-807) içinde Canik Belediyesi Kültür Yayınları.
• Uygun, S. (2015). Osmanlı sularında rekabet mesajeri maritim vapur kumpanyası (1851-1914). Kitap Yayınevi.
• Ünver, M. (2008). Courtgi (Gürcü) Bahr-i Sfid (L’egee) Vapur Kumpanyası, 1883-1911. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 16/24, 175-210.
• Weiener, W. (2003). Bizans’tan Osmanlı’ya İstanbul limanı. (E. Özbek, Çev.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Woods, H. F. (1976). Türkiye anıları, Osmanlı bahriyesinde kırk yıl 1869-1909. (F. Çoker, Çev.). Milliyet Yayınları.
• Yılmaz, Ö. (2015). Fransız arşiv belgelerine göre 20. yüzyılın başlarında Samsun limanı. Belleten 79/286, 1039-1072.
• Yılmaz, Ö. (2014). Samsun limanı üzerine denizcilik raporu, köy haritası, ticaret ve denizcilik istatistikleri, grafikler v.s. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 14(29), 397-434.
• Yılmaz, Ö. (2017). 1847-1848 kolera salgını ve Osmanlı coğrafyasındaki etkileri. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 6(1), 23-55.
• Y.MTV. (Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı) 252/303.
• Y.PRK.ASK. (Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat) 58/104; 100/106.