TEREKE KAYITLARI IŞIĞINDA 1768-1774 OSMANLI-RUS SAVAŞI’NA DAİR BİR GÖZLEM: CEPHEDE ÖLENLER, HUKUKİ SÜREÇLER VE KADIN

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 2, 190 - 205, 31.12.2022

Nuray Güler

https://doi.org/10.53474/ad.1199694

Öz

Yenilgi ile sonuçlanan 1768-1774 Rus Savaşı, Osmanlı Devleti’nin önemli toprak parçasına ve Avrupa’da prestij kaybına uğradığı bir dönüm noktasıdır. 20. yüzyıldan itibaren savaşların toplum üzerindeki etkileri basın, görsel malzeme, edebi ürünler ve resmi belgeler aracılığıyla tespit edilebilmekte iken 18. yüzyıl Osmanlı savaşlarının sosyal arka planını anlamaya yönelik malzeme oldukça sınırlıdır. Bu anlamda Osmanlı tarihinin sosyal yönüne de ışık tutabilecek en önemli kaynaklardan biri Şeriyye Sicilleri’dir. Savaşın sosyal yönünün ele alınacağı bu çalışmada sicil kayıtlarından yola çıkılarak savaşta ölen/şehit düşen bazı askerlerin mahkemeye yansıyan davaları incelenmiş olup, savaşın arka planında gerçekleşen toplumsal olaylar, Kısmet-i Askeriye Şeriyye Sicilleri ışığında değerlendirilmiştir. Sicil kayıtlarına göre cephede 1594’ü bulan ölümlerin ardından gelişen hukuki süreçler ve devamındaki hadiselere mercek tutulmuştur. Savaşa İstanbul’dan katılanların cephede vuku bulan vefatlarından sonra gelişen hukuki işleyiş, onlara ait eşyaların İstanbul’a aktarımı ve burada devam eden muameleler ekseninde, ailenin sorumlusu olarak kadınların rolleri öne çıkmaktadır. Cephede ölenlerin özellikle eşleri bu aşamalarda önemli görevler icra etmekte, geride kalan mirasın paylaşımının getirdiği vasi olma, alacak-verecek, satış ve ticari bir takım işlemlerin içerisinde yer almakta idiler. Bu görev dağılımında kadınların sorumluluk paylarının oldukça büyük olduğu gözlenmiştir. Cephede ölen ve kimsesi olmayan erkekler, yakınlarına ulaşılamayan kişilere ait eşyalar ise devletin resmi birimleri ve memurları tarafından korunmakta ve hukuki takibi yürütülmekte idi. İstanbul dışından savaşa katılanların da ölümlerinden sonra ailelerin İstanbul’a gelerek onlara ait eşyayı teslim alması savaşın sosyal yansımaları olarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

savaş, kadın, kadın olgusu, sosyal hayat, hukuk, 18. yüzyıl

An Observation on the Ottoman-Russian War 1768-1774 in the Light of the Court (Tereke) Records: The Death on the Front, The Legal Processes and The Woman.

Öz

The 1768-1774 Ottoman-Russian War is a critical war that caused significant territorial losses and loss of prestige in Europe with the defeat of the Ottoman Empire by Russia. While the effects of wars on society since the 20th century can be determined through the press, visual materials, literary products and official documents, the material for understanding the social background of the 18th century Ottoman wars is quite limited. In this sense, one of the most important sources that can shed light on the social aspect of Ottoman history is the Court Records. In this study, in which the social aspect of the war will be discussed, the cases of some soldiers who died / martyred in the war, which were reflected in the court, were examined based on the registry records, and the social events that took place in the background of the war were evaluated in the light of the Kismet-i Military Court Registry. According to the registry records, the legal processes that developed after the deaths of 1594 at the front and the events that followed were scrutinized. In the axis of the legal process that developed after the deaths of those who participated in the war from Istanbul in the front, the transfer of their belongings to Istanbul and the ongoing treatment there, the roles of women as the responsible of the family come to the fore. Especially the spouses of those who died at the front were performing important duties at these stages, and they were involved in certain transactions such as guardianship, receivables and payables, sales and commercial transactions brought about by the sharing of the remaining heritage. It has been observed that the share of responsibility of women in this distribution of duties is quite large. The belongings of the unaccompanied men who died at the front, and the belongings of the people whose relatives could not be reached, were protected by the state's official units and officials and their legal proceedings were carried out. After the death of those who participated in the war from outside of Istanbul, the families' coming to Istanbul and receiving their belongings are discussed as the social reflections of the war.

Anahtar Kelimeler

war, woman, the nuclear family, the Ottoman family structure, 18. century

Kaynakça

• Ahmed Cevdet Paşa (1966), Tarih-i Cevdet, c. VI, İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Ahmed Resmi Efendi (2011), Hulâsatü’l-İtibâr (1768-1774 Osmanlı-Rus Harbi Tarihçesi), Haz. Osman Köksal, Ankara.
• Akgündüz, A. (1992). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Kanunî Sultan Süleyman Devri Kanunnâmeleri, I. Kısım: Merkezi ve Umumi Kanunnâmeler, IV. Kitap, İstanbul: Fey Vakfı.
• Aksan, V. H. (1997), Savaşta ve Barışta Bir Osmanlı Devlet Adamı Ahmed Resmi Efendi (1700-1783), çev. Özden Arıkan, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aktan, H. (1992) İslam Aile Hukuku”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, II. cilt, Ankara: Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, 396-433.
• Aktepe, M. (1980) Şemdanizade Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi Müri’t-Tevarih II. B, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Aktepe, M. (1980) Şemdanizade Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi Müri’t-Tevarih II. B, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Aktepe, M. (1980), Şemdanizade Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi Müri’t-Tevarih II. B, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Araz, Y. (2016) Osmanlı Toplumunda Çocukluk, Çocuk Evlilikleri ve Cinsellik Yaşı Üzerine Bir Değerlendirme: (19. Yüzyıl Başlarından İmparatorluğun Sonuna) Cinsel İlişkiye Uygundur Lakin Kendi Adına Konuşamaz!”, Toplumsal Tarih, (274): 42-49.
• Araz, Y. (2014) Cariyeler, Efendiler ve Pusuda Bekleyenler: Osmanlı İstanbul’unda Hamile ve Çocuk Annesi Cariyeler Üzerine Düşünceler (1790-1880), Kebikeç, (37): 233-260.
• Aydın, M. A. (2003) Mehir, DİA, c. XXVIII, İstanbul, 389.
• Aykut, N. (1984) IV. Murad’ın Revan Seferi Menzilnamesi, Tarih Dergisi: Prof. Dr. M. C. Şehabeddin Tekindağ Hatıra Sayısı, (34): 183-246.
• Bardakoğlu, A. (2013) Vesayet, DİA, c. XLIII, 66-70.
• Bilmen, Ö. N. (1952) Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu, V. cilt, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• BOA, AE.SMST.III, 242/19299 (29.12.1184).
• BOA, C..AS.., 1160/51648.
• BOA, C..AS.., 189/8170.
• BOA, C..AS.., 205/8806.
• BOA, C..AS.., 562/23581 (17.09.1189).
• BOA, TS.MA.e, 519/21 (25.02.1184).
• BOA, TS.MA.e, 695/26 (11.07.1183).
• Çalışkan, M. S. (2000) (Vekayi’nüvis) Enverî Sadullâh Efendi ve Tarihinin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1182-1188/1768-1774), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Can, Ö. F. (2022) Askeri Tarih Çalışmalarında Tereke Defterlerinin Kullanımı: 1787-1792 Osmanlı-Rus ve Avusturya Savaşları’nda Ölen Askerlerin Terekeleri, (Yayınlanmamış bildiri), OSARK, 09 Eylül 2022.
• Çelebi, Evliya (2011) Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Gümülcine-Kavala-Selanik-Tırhala-Atina-Mora-Navarin-Girit Adası-Hanya-Kandiye-Elbasan-Ohri-Tekirdağı, haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, 8. Kitap-1. Cilt, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Dal, E. E. (2021) The Social Construction of Childhood in the Ottoman Society: A Socio-Legal Analysis of Childcare in Early Eighteenth-Century Üsküdar, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), ODTÜ. Ankara.
• Demir, U. (2012) 1768 Savaşı Öncesi Osmanlı Diplomasisi: 1755-1768, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Findley, C. V. (2011) Siyasi Kültür ve Büyük Haneler, Türkiye Tarihi 1603-1839, Geç Osmanlı İmparatorluğu, ed. Suraiya Faroqhi, c. III, İstanbul, s. 89-107.
• Gerber, H. (2010) Muslims and Zimmis in Ottoman Economy and Society: Encounters, Culture and Knowledge, in State and Society in the Ottoman Empire, Albany: State University of New York, 99-104.
• Göksu, S. (1993) Mehmed Hasib Rûznâmesi (H. 1182-1195/ M. 1768-1781), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Göyünç, N. (1991) Anabolu, DİA, c. III, 105.
• Halaçoğlu, Y. (2002) Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme (Menziller), İstanbul: PTT Genel Müdürlüğü.
• Hammer, B. (1991) Büyük Osmanlı Tarihi 8 (Onbeşinci Cilt), İstanbul.
• İlgürel, M. (1997) 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çeşme Mağlubiyeti, I. Uluslararası Çeşme Tarih ve Kültürü Sempozyumu Bildirileri 15-17 Eylül 1995, İzmir: Çeşme Belediyesi, s. 59-66.
• İpşirli, M. (1992) Bezirgân, DİA, c. VI, İstanbul, 103.
• İpşirli, M. (2002) Kazasker, DİA, c. XXVI, İstanbul, 142.
• İsam Kütüphanesi Arşivi İstanbul Bâb Şeriyye Sicilleri: İKA, İstanbul Bâb ŞS, 257.
• İsam Kütüphanesi Arşivi Kısmet-i Askeriye Şeriyye Sicilleri: İKA, KA ŞS, 319, 323, 328, 329, 344, 346, 353, 364, 366, 368, 370, 372, 374, 376, 378, 379, 380, 381, 382, 383.
• İsam Kütüphanesi Arşivi Üsküdar Şeriyye Sicilleri: İKA, Üsküdar ŞS, 372, 487, 490.
• İşbilir, Ö. (2007) Nüzul, DİA, c. XXXIII, İstanbul, 311-312.
• Kala, A. (1997) İstanbul Külliyatı III: İstanbul Ahkam Defterleri İstanbul Ticaret Tarihi I (1742-1779), haz. Ahmet Tabakoğlu vd., İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul Araştırma Merkezi Yayınları.
• Karakışla, Y. S. (2015) Osmanlı İmparatorluğu’nda Savaş Yılları ve Çalışan Kadınlar: Kadınları Çalıştırma Cemiyeti (1916-1923), 1. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koldaş, V. (1966) Mahmud Sabid Tarih-i Silistre (Metin – Transkripsiyon), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, (Yayınlanmamış Bitirme Tezi), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul.
• Metinsoy, E. M. (2017) Ottoman Women during World War I: Everyday Experiences, Politics and Conflict, Cambridge: Cambridge University Press.
• Muir, E. (2006) Introduction: Observing Trifles, in On Microhistory, New Perspectives: Historical Writing, ed. Peter Burke, Cambridge, VII-XXVIII.
• Mustafa K. (2002) İbretnümâ-yı Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin), haz. Ahmet Öğreten, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Nicolle, D. (2013) Osmanlı Orduları 1300-1774, çev. Özgür Kolçak, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Özcan, A. (2012) Ulufeciyan, DİA, c. XLII, İstanbul, 61.
• Redhouse, J. W. (1996). Nüzl, Turkish and English Lexicon Shewing in English the Significations of the Turkish Terms, Beirut: Mektebetu Lübnan, s. 2079.
• Sahillioğlu, H. (1965) Dördüncü Murad’ın Bağdat Seferi Menzilnamesi (Bağdat Seferi Harp Jurnali), Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi, II (3-4): 1.
• Şakul, K. (2003), Osmanlı Askeri Tarihi Üzerine Bir Literatür Değerlendirmesi, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. I, sayı 2, s. 529-571.
• Schacht, J. (1986) İslam Hukuku’na Giriş (An Introduction to Islamic Law), çev. Mehmet Dağ, Abdülkadir Şener, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Shatzmiller, M. (2007) Her Day in Court: Women’s Property Rights in Fifteenth-Century Granada, Cambridge: Harvard Law School Harvard University Press.
• Tucker, J. (1985) Women in Nineteenth-Century Egypt, Cambridge: Cambridge University Press.
• Turna, Nalan (2006) The Everyday Life of İstanbul and Its Artisans, 1808-1839. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Binghamton University. USA.
• Urkaç Güler, N. (2022) Savaş Döneminde Kadın ve Aile: 1768-1774 Osmanlı-Rus Harbi’nde İstanbul, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Vasıf Ahmed Efendi (2020), Ahmed Vasıf Efendi ve Mehasinü’l-Asar ve Hakaiku’l-Ahbar’ı 1166-1188/1752-1774 (İnceleme-Metin), Haz. Nevzat Sağlam, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.