ŞEYHÜLİSLÂMLIK MAKAMI VE ADLÎ MEKANİZMA İÇİNDEKİ YERİ

Yıl 2019, Sayı: 62-63, 85 - 113, 01.12.2019

Esra Yakut

Öz

Osmanlı merkez örgütü içinde yer aldığı dönemden itibaren fetva vermekle görevlendirilen şeyhülislâmlık makamı bu yetkisinin dışında hiçbir idarî görev üstlenmemişti. 16. yüzyıldan sonra yetkileri genişletilerek ulema sınıfının başkanlığına getirilen şeyhülislâmlar idari, adli ve eğitim ile ilgili bazı işlerden sorumlu tutuldular. Adli alanda, İslâm Hukuku kurallarına göre karar veren şeriyye mahkemelerine başkanlık eden kadıları atama ve azil yetkilerine de sahip oldular. Bu yetki aynı zamanda şeriyye mahkemelerinin şeyhülislâmlık makamına bağlanması anlamına geliyordu. 1917 yılına kadar şeyhülislâmlığa bağlı olarak çalışmalarını sürdüren şeriyye mahkemeleri, bu tarihten itibaren dinin kamusal hayattan uzaklaştırılması çalışmaları içerisinde Adliye Nezareti’ne bağlandılar. Fakat bu durum çok da uzun sürmedi. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından İttihad ve Terakki Partisi’nin ve uygulamalarının ortadan kaldırılmaya çalışıldığı dönemde, yoğun itirazlar nedeni ile, 1918 yılından Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar şeriyye mahkemelerinin yeniden şeyhülislâmlık makamına bağlandığını görmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Şeriyye mahkemeleri, şeyhülislâm, Meşihat Makamı, Adliye Nezareti, kadı

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• A) Bâb-ı âlî Evrak Odası (BEO.) 1- Meşihat-Gelen: Dosya No: 286241, 346928. 2- Meşihat-Giden: Dosya No: 278854, 343 303. B) İradeler Meclis-i Mahsus: Dosya No: 310/29, 1901/28. C) Meclis-i Vükela Mazbataları (MVM.) Defter No: 26/8, 128/66,166/24, 187/ 46, 247/51. D) Yıldız Tasnifi 1- Hususî Maruzat (Y.A. Hus.): Dosya No: 258/114 2- Resmî Maruzat (Y.A.Res.): Dosya No: 3/37, 40/29-2, 40/29-4, 40/29-5, 40/29-6.
• II) BELGESEL KAYNAKLAR A) Düstûr I. Tertib C.1, Dersaadet: 1282. C.2, Dersaadet: 1289. Zeyl C. 3, Dersaadet: 1300. II. Tertib C.5, Dersaadet: 1332. C. 6, Dersaadet: 1329. C. 7, Dersaadet: 1330. C. 12, İstanbul: 1927. III. Tertib C. 1, Ankara: 1953. B) Meclis Zabıt Cerideleri
• Meclis-i Mebusan (MM), Levâyih ve Tekâlif-i Kanuniyye ve Encümen Mazbataları, Devre: 1-4, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Basımevi, 1992.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre: 1, 3, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Basımevi, 1982, 1991-1993.
• Ceride-i İlmiye, Hürriyet, İkdâm, İ’tisam, İslâm Mecmuası, Sebilürreşad, Sırat-ı Müstakim, Takvim-i Vekâyi, Tanin, Ulûm, Vakit, Yeni Tasvir-i Efkâr
• Ahmed Cevdet (İbn’ül-Sırrî), “Mehakim-i Şer’iyye’nin Tensikatı,” Tanin 4: 3., 1324
• Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, C. IV, Matbaa-i Osmaniyye, Dersaadet, 1986.
• Ahmed Lûtfî, Mir’ât-ı Adalet, İstanbul, 1304.
• Ahmed Şirani, “Mehakim-i Şer’iyye’nin Lüzum-ı İadesi”, İ’tisam, C. I, Aded: 8, 16 Kanun-ı Sani 1335 (16 Ocak 1919), s. 1-4.
• Ahmed Şirani, “Evet; Mehakim-i Şer’iyye’nin İadesi Lâzımdır”, İ’tisam, C. I, Aded:10, 30 Kanun-ı Sani 1335 (30 Ocak 1919), s. 1-3.
• Altunsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1972.
• Belgesay, Mustafa Reşit, “Tanzimat ve Adliye Teşkilâtı,” Tanzimat, I, İstanbul, 1940.
• Bingöl, Sedat, Tanzimat Devrinde Osmanlı’da Yargı Reformu (Nizamiyye Mahkemeleri’nin Kuruluşu ve İşleyişi 1840-1876), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2004. Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın İlanı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğunda Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli ‘Tarîk-i İlmiyye’ye Dair Ceza Kanunname’si,” Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XIV: 25, 1982, 139-161.
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK, Ankara, 1991.
• Dağıstanizâdelerden Hafız Abdullah İrfan, “Tevhid-i Mehakimin Tevâüd Ettiği Netayicden Bir Nümûne”, İ’tisam, C. I, Aded: 33, 17 Temmuz 1335 (1919), s. 312-314.
• Davıson, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, I-II, Papirüs Yayınları, İstanbul, 1997.
• Eroğlu, Muammer, “Devvânî,” İslâm Ansiklopedisi, III, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1993, ss. 565-566.
• Gökalp, Ziya, “Fıkıh ve İctimaiyat,” İM, I: 2, 1332, ss. 40-44.
• Gökalp, Ziya, “İctimai Usul-i Fıkıh Meselesi Münasebetiyle,” İslâm Mecmuası, I: 8, 1332, ss. 228-230.
• Gökalp, Ziya, “Örf Nedir?” İslâm Mecmuası, I: 10, 1332, ss. 290-295.
• Gökalp, Ziya, “Diyanet ve Kaza,” İslâm Mecmuası, III: 35, 1333, ss. 756-760.
• İlmiye Salnamesi, Matbaa-i Âmire, 1334, İstanbul.
• İsmail Hakkı (İzmirli), “Fıkıh: Müfti ve Kadı,” Sebilürreşad, XIV: 359, 1334, ss. 169-171.
• İsmail Hakkı (İzmirli), “Fıkıh: Kadı’nın İftası,” Sebilürreşad, XIV: 360, 1334, ss. 183-184.
• İsmail Hakkı (İzmirli), “Kitâbu’l-İftâ ve’l-Kazâ,” Sadeleştiren: Abdurrahim Şenocak, İslâmiyât, I, 3: 1998, ss. 117-140.
• İpşirli, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı”, İhsanoğlu, Ekmeleddin (Ed.), Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İstanbul, 1994.
• İttihad ve Terakki Cemiyeti, Tanin Matbaası, İstanbul, 1332.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, VII, Islahat Fermanı Devri (1861-1876), TTK, Ankara, 1983.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi VIII, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), TTK, Ankara, 1988.
• Kili, Suna, Türk Anayasaları, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1982.
• Mardin, Ebu’l-ulâ, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1996.
• Mardin, Şerif, Türkiye’de Din ve Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul, 1991.
• Mehmed Şeref, Bir Müslüman Türk’ün Şeyhülislâm Efendi’ye En Son Sözü, Bursa, 1329.
• Mumcu, Ahmet, Tarih İçindeki Genel Biçimiyle Birlikte Osmanlı Devletinde Rüşvet (Özellikle Adlî Rüşvet), Birey ve Toplum Yayınları, Ankara, 1985.
• Sabit Halim, “İcma: Osmanlılar ve Teşrîî Selâhiyeti,” İslâm Mecmuası, III: 27, 1333, ss. 628-632.
• Ubicini, M. A., Osmanlı’da Modernleşme Sancısı, Timaş Yayınları, İstanbul, 1998.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, TTK, Ankara, 1988.
• Üçok, Coşkun/Mumcu, Ahmet/Bozkurt Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, Savaş Yayınları, Ankara, 1996.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat,” Tanzimat, I, İstanbul, 1940, ss. 139-209.
• Yavuz, Hulûsi, Osmanlı Devleti ve İslâmiyet, İz Yayıncılık, İstanbul, 1991.