KAMU DENETÇİLİĞİ KURUMU VE OSMANLI

Yıl 2019, Sayı: 62-63, 161 - 188, 01.12.2019

Hasan Tahsin Fendoğlu

Öz

Kamu denetçiliği, Osmanlı’daki yargı kurumundan (hisbe ve sulh meclisi dâhil) esinlenerek İsveçliler tarafından kurulmuş ve oradan da tüm dünyaya yayılmış olan bir sistemdir. Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu hükümdarları gibi Osmanlı sultanları da, halkın yakınmalarını dinlerlerdi. Kadıların korkup da yargılamaktan çekindikleri kişilerin yargılanması Osmanlı öncesinde mezalim mahkemesinde, Osmanlıda ise Divanı Hümayunda yapılırdı. Halkın şikâyetleri Divan-ı Hümayun ve diğer divanlarda görülürdü. Cuma selamlığı sırasında, görevliler, “hasır yakanların” talebini Sultana arz ederlerdi. Ayrıca kadı sicillerindeki kayıtlardan, bazı davaların, en az üç kişiden oluşan “sulh meclisi” marifetiyle sonuçlandığı anlaşılmaktadır. Heyette yer alan şahısların, şuhûdü’l-hâl’de olduğu gibi, toplumda sevilip-sayılan, fikir ve kararlarına güvenilen kimseler arasından seçildiği görülmektedir. Dava açmayı gerektirmeyen, ama toplumda "iyiliği emretmek, kötülükten yasaklamak görevi" bulunan teşkilata “hisbe” teşkilatı, yetkilisine “muhtesip”, “hisbe valisi” veya “ihtisap ağası” denirdi. Muhtesip, yargıdaki gecikmeleri ve diğer adli yakınmaları dinleyerek, adaleti gerçekleştirmeye çalışırdı. Önceleri kadı derecesinde olan muhtesib Osmanlıda kadı tarafından atanırdı. Tarihimizde “Demirbaş Şarl” olarak tanınan İsveç Kralı 12. Karl, Osmanlı’ya sığınmış, ülkesinde baş gösteren yolsuzlukların önlenmesi için kurumlarımızı incelemiş ve bundan esinlenerek, bir kişiyi ülkesine ombudsman olarak atamış sonra da bu kurum giderek dünyaya yayılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ombudsmanlık, kamu denetçiliği, kadılık, kazaskerlik, divan-ı mezalim, hisbe, Divan-ı Hümayun, sulh meclisi

Kaynakça

• Abdulhâmid er-Rifâi, el-Kadâü'l-İdari Beyne'ş-Şeria ve'l-Kanun, (kıs: Abdulhamid: el-Kadâü'l-İdari), Dar ül Fikr, Dımaşk, 1409/1989.
• Akdağ, Mustafa, Türkiyenin İktisadi ve İctimai Tarihi, C. I, (1243–1453), Cem Yayınevi, İstanbul, 1977, C. II, (1453–1559), Cem Yayınevi, İstanbul, 1974.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri, C.I, FEY Vakfı Yayınları, İstanbul, 1990, ss. 311–345.
• Ali Haydar Efendi, Dürerü'l-Hükkâm Şerhü Mecelleti'l-Ahkâm, (kıs: Ali Haydar Efendi: Dürerü'l-Hükkâm), C. XIV (Kitabu'd-Dâ'va), C. XV (Kitabu'l-Beyyinât ve't-Tahlif), C. XVI (Kitâbu'l-Kazâ), İstanbul, 1319.
• Alptekin, Coşkun, “Türkiye Selçukluları", Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, C. VIII, Çağ Yayınları, İstanbul, 1992.
• Alptekin, Coşkun, "Büyük Selçuklular", Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, C. VII, Çağ Yayınları, İstanbul, 1992.
• Bengt Wieslander, The Parliamentary Ombudsman in Sweden, Second Revised Edition, Stockholm-Sweden, 2005, s. 13.
• Buhari, Muhammed b. İsmail (ö. 256/869), Sahihü’l-Buhari, Çağrı Yayını, İstanbul, 1401/1981.
• Ebussuud Efendi, Mâruzat, Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir Bölümü, Nu. 782, vrk. 341–356.
• Elmira Suleymanova, “Institute of the Ombudsman in Azerbaijan”, Uluslararası İnsan Hakları Konferansı, Düzenleyen Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Ankara, 2009.
• Gibb, H.A.R and Harold Bowev, Islâmic Society and The West, A Study of the Impact of Western Civilisation on Moslem Culture in the Near East, Volume One: Islâmic Society in the Eighteenth Century, (kıs: Gibb-Bowev: Society), Part II, Oxford University Press, London, 1969, ss. 121–133.
• Gözübüyük, A. Şeref, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, Ağustos 2008, 16. Baskı.
• Hüseyin Hamid Hasen, Nazariyyetü’l-Maslahat, (Kamu Yararı Kuramı), Mektebetü’l-Mütenebbi, Kahire, 1981, ss. 1- 616.
• İbn Abidin, Reddü'l-Muhtâr ale'd-Dürr'l-Muhtâr, C. XII, (kıs: İbn Abidin: Reddu'l-Muhtar), Ter.: Mehmet Savaş, Şamil Yayınları, İstanbul, 1985.
• İbn Âşûr, M. Tahir, İslâm Hukuk Felsefesi, Çev. Vecdi Akyüz-Mehmet Erdoğan, İklim Yayınları, İstanbul, 1988.
• İbn Ferhun, Kadı Burhanuddin İbrahim b. Ali b. Ebu'l-Kasım b. Muhammed el-Maliki, Tabsiratü'l-Hükkâm fi Usuli'l-Akdiye ve Menâhici'l-Ahkâm (kıs: İbn Ferhun: Tabsiratü'l-Hükkâm), (Fethu'l-Ali'nin hamişinde), C. I-II, Mustafa'l-Bâbi'l-Halebi neşri, Mısır, 1378/1958.
• İbn Kayyim el Cevziyye (691–751/1293–1350), et-Turuku'l-Hükmiyye fi's-Siyâseti'ş-Şer'iyye, (İbn Kayyim: et-Turuk), Tahkik: Dr. Muhammed Cemil Gazi, Matbaatü'l-Medeni, Kahire, ty. (önsöz tarihi: 1397/1977).
• İnalcık, Halil, “Adaletname”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C.I, TDV Yayınları, İstanbul, 1988, ss. 346–347.
• İnalcık, Halil, "Mahkama-The Ottoman Empire-The Earlier centuries" article, The Encyclopadia of İslâm, New Edition, Volume VI, (kıs: EI–1991), Leiden, 1991.
• İpşirli, Mehmet, "Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilâtı", İhsanoğlu, Ekmelettin (Ed.), Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (kıs: Devlet Teşkilatı), C. I, İstanbul, 1994, ss. 139–283.
• İpşirli, Mehmet, “Ehl-i Örf" maddesi, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C.X, TDV Yayınları, ss. 519–520.
• İpşirli, Mehmet, "Beylerbeyi" maddesi, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. VI, TDV Yayınları, ss. 69–74.
• İpşirli, Mehmet, “Cuma Selamlığı” maddesi, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. VIII, TDV Yayınları, ss. 90-92.
• Jennings, Ronald C., "Limitations of The Judicial Powers of The Kadı In 17 th C. Ottoman Kayseri", (Jennings: Limitations), Studa İslâmica, V. 50, pp. 151–184. Kadri, Anwar A., İslâmic Jurisprudence in The Modern World, New Delhi, Taj Company, 1986.
• Kalkaşandi, Ahmed b. Ali (821/1418), Subhu'l-A'şâ fi Sınaati'l-İnşâ, Tahkik, Muhammed Hüseyn Şemsüddin, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, ty., C. I, IV, V, ty. Kamu Denetçiliği Kanunu,
• http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k6328.html (et.: 11.10.2012).
• Kasımi, Zafir, Nizamu'l-Hükm fi'ş-Şeriati ve't-Tarihi'l-İslâmi, el-Kitabu's-Sani: es-Sultatü'l-Kadaiyye, (kıs: el-Kasımi: es-Sultâtü'l-Kadâiyye), Darü'n-Nefais, Beyrut, 1407/1987, III. Baskı.
• Khan, Muhammad Akram, “Al-Hisba and the İslâmic Economy”, in Public Duties in İslâm, The Institution of the Hisba, by al-Shayhkh al-İmam Ibn Taymiya, (Appendix), The İslâmic Foundadition, Leichester, 1982.
• Kramers, J. H, ”Şeyh-ül-İslâm” maddesi, Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, C. XI, MEB Yayınları, ss. 485–489.
• Kütükoğlu, Mübahat, S., “Buyruldu” maddesi, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, C. VI, ss. 478–480.
• Mahmasani, Subhi, ed-Deâimu'l-Hulkiyye l'il-Kavânini'ş-Şer'iy-ye, Darü'l-ilm li'l-melayin, Beyrut, 1979.
• Mardin, Ebul’ula, ”Kadı” maddesi, İslâm Ansiklopedisi, C. VI, MEB Yayınları, Ankara, 1977.
• Maverdi, Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habib (ö. 450), el-Ahkâmü's-Sultâniye ve'l-Velâyâtü'd-Diniye (kıs: el-Mâverdi, el-Ahkâmu's-Sultaniye), Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, ty.
• Milli Tetebbular Mecmuası, C.I-II, İstanbul, 1331.
• Muhammad Akram Khan, "Al-Hisba and the Islâmic Economy", Public Duties in Islâm, The Institution of the Hisba, by al-Shayhkh al-İmâm Ibn Taymiya, (Appendix), Leichester, 1982, The Islâmic Foundation, ss. 135–139.
• Mumcu, Ahmet, "Divân-ı Hümayun" maddesi, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. IX, TDV Yayınları, ss. 430-432.
• Mutaf, Abdulaziz, “Osmanlı Hukuk Sisteminde Dostane Çözüm: “Sulh” Uygulaması”, bu makale TURCICA Dergisinin 36. sayısında (2004) (ss. 125–140) “Amicable Settlement in Otoman Law: Sulh System” başlığıyla İngilizce olarak yayınlanmıştır. (http://asosindex.com/article (et.:10.10.2012).
• Müslim b. Haccac el-Kureşi, Sahihu'l-Müslim, Tahkik: M.Fuad Abdulbaki, C. I-III, İstanbul, 1411/1981, tıpkı basım. Tercüme ve Şerhi için bkz.: Ahmed Davudoğlu, Sahih-i Müslim Tercüme ve Şerhi, C.I-IX, Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1978.
• Nagy, Gy. Kaldy, "Kadi in the Ottoman Empire" article, The Encylopaedia of İslâm (New Edition), Vol.IV, Leiden, 1978, (kıs., NAGY: "Kadi-Ottoman Empire", EI, 1978), p. 375.
• Okandan, Recai Galib, Amme Hukukumuzun Anahatları (Türkiye'nin Siyasi Gelişmesi), I. Kitap (Osmanlı Devletinin Kuruluşundan Yıkılışına Kadar), İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1971.
• Onar, Sıddık Sami, İdare Hukukunun Umumi Esasları, C. I-III, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, ty., 3. baskı.
• Ortaylı, İlber, “Some Observations on the Institution of Qadi in the Ottoman Empire” (kıs: “Qadi in the Ottoman Empire”, Bulgarian Historical Rewiev, Sofia, 1982. Öztuna, Yılmaz, Büyük Osmanlı Tarihi, C. I-X, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1994.
• Shapiro, Martin, "Islâm and Appeal", (kıs: Shapiro: "Appeal"), California Law Review, vol. 68, 1980, ss. 350–381.
• Suleymanova, Elmira, “Institute of the Ombudsman in Azerbaijan”, Uluslararası İnsan Hakları Konferansı, Düzenleyen: Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Ankara 2009, s. 57.
• Sümer, Faruk, ”Akkoyunlular” maddesi, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. II, TDV, ss. 270–274.
• Şebaru, İsam Muhammed, el-Kadâü ve'l-kudâtu fi'l-İslâm "el-asrü'l-Abbâsi", (kıs: Şebaru, el-Kadâü ve'l-Kudâtu), Darü'n-Nehdeti'l-Arabiyye, Beyrut, 1983.
• Tamdoğan, Işık, “Sulh and the 18th Century Ottoman Courts of Uskudar and Adana”, İslâmic Law and Society 15, 2008, ss. 55–83, http://www.ifea-istanbul.net/website_2/images/stories/histoire/ILS_Tamdogan.pdf (et.: 10.10.2012).
• Taneri, Aydın, Osmanlı İmparatorluğu'nun Kuruluş Döneminde Vezir-i A'zamlık (1299–1453), Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayını, Ankara, 1974.
• Tevkii Abdurrahman Paşa, Tevkii Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, Milli Tetebbular Mecmuası’nın içerisinde, C. I, (düzenleme tarihi: 1087/1676).
• The Constitution of Sweden The Fundamental Laws and the Riksdag Act.
• Tulum, Mertol, "Dursun Bey" maddesi, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. X, TDV, ss. 6–7.
• Turan, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Metin, Tercüme ve Araştırmalar (kıs: Resmi Vesikalar), TTK Yayınları, Ankara, 1988, 2. Baskı.
• Tursun Bek, Tarih-i Ebu'l-Feth, Haz.: Mertol Tulum, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını, İstanbul, 1977.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinde Merkez ve Bahriye Teşkilatı (kıs: Merkez Teşkilatı), TTK, Ankara, 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal (kıs: Medhal), TTK, Ankara, 1988, 4. baskı.
• Weiss, Bernard G. , ”Qadi” article, Encyclopedia of Religion, C. XII, New York, 1987.
• Yenisey, Feridun, Ceza Muhakemesi Hukukunda İstinaf ve Tekrar Kabulü Sorunu, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, 1979.
• Yıldız, Hakkı Dursun, "Abbasiler" maddesi, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. I, TDV, ss. 31–48.
• Zeydan, Abdulkerim, Nizâmu'l-Kadâ fi'ş-Şeriati'l-İslâmiyye, Müessesetü'r-Risale, 1409/1989, 2. baskı.
• Zuhayli, Muhammed Mustafa, "Melâmihu't-Tanzimi'l-Kadâ fi'l-İslâm", (ez-Zuhayli, “et-Tanzimü'l-Kadâ”), Mecelletü Külliyeti'ş-Şeriati ve'd-Dirâseti'l-İslâmiyye, C. II, Mekke, ss. 89–136.