TÜRK ANAYASALARINA HÜKÛMET SİSTEMLERİ PERSPEKTİFİNDEN BİR BAKIŞ

Yıl 2021, Sayı: 67, 163 - 204, 17.11.2021

Davut Özyurt Abdulkadir Saka

Öz

19. Yüzyılın başlangıcına uzanan Türk Anayasacılığı, bu yüzyılın son çeyreğinden itibaren yazılı anayasa tecrübesine sahiptir. Yaklaşık bir buçuk asırdır yazılı anayasala-rın mevcut olduğu coğrafyamızda devletin temel kuruluşuna ilişkin tercihlerin, yasa-ma yürütme ilişkilerini ve dolayısıyla hükûmet sistemi bahsini ilgilendiren bir yönü de bulunmaktadır. İlk yazılı anayasa olan Kanun-u Esasî’den günümüze kadar kabul edilen 1921, 1924, 1961 ve 1982 Ana-yasaları yasama yürütme ilişkileri dikkate alındığında birbirinden farklı özellikleri içerisinde barındıran metinler olarak dik-kati çeker.
İlk hâlinde kuvvetler birliğinin var olduğu yorumlanabilecek Kanun-u Esasî’de, 1909 değişiklikleri ile kuvvetler ayrılığının izleri-ni görmek mümkündür. Değişiklikler ile yasama yürütme ilişkileri önemli ölçüde farklılaşmıştır. Bu durumda yapılacak de-ğerlendirmelerde ise parlamenter sistem ön plana çıkmaktadır. Kurtuluş Mücadele-si’nin yürütüldüğü, bir yandan da yeni bir devletin temel kuruluşunun gerçekleştiril-diği dönemin bir belgesi olarak 1921 Ana-yasası ise içeriğiyle genç sayılabilecek kuv-vetler ayrılığı tecrübesinden sapmayı ifade etmektedir. Teorik tereddütleri bulunmak-la birlikte bu durum meclis hükûmeti sis-temi ile ilişkilidir.1921 Anayasası’nın be-nimsemiş olduğu hükûmet sistemine iliş-kin teorik tereddütlerin başka nitelikteki bir hâli 1924 Anayasası açısından da mev-cuttur. Bu durum ise dönem itibarıyla çoğunlukla karma bir modelin benimsen-diği şeklinde yorumlanır.
1961 ve 1982 Anayasaları açısından yasama ve yürütmenin oluşumu, yapısı ve sorum-lulukları noktasından yapılacak değerlen-dirmeler kural olarak parlamenter sistem ekseninde gerçekleşir. Bu durumun istisna-ları ise 1982 Anayasası’nda mevcuttur. Hâlen yürürlükte olan 1982 Anayasası’nda yapılan değişiklikler, üç farklı hükûmet sistemi modelinin uygulanması neticesini içerisinde barındırmaktadır. Bu dönemde, parlamenter sistemin mevcut olduğu ana-yasanın ilk hâlinden sırasıyla yarı-başkanlık sistemine ve sonrasında kendine özgü bir başkanlık sistemine geçiş gerçekleşmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Anayasaları, Yasama-Yürütme İlişkileri, Hükûmet Sistemi Modelleri, Anayasa Değişiklikleri., Türk Anayasaları, Yasama-Yürütme İlişkileri, Hükûmet Sistemi Modelleri, Anayasa Değişiklikleri.

An Evaluation of Turkish Constitutions from the Aspect of Government Systems

Öz

Turkish Constitutionalism dates back to beginning of the 19th century and has written constitutions since the last quarter of the same century. Provisions on the constituting of the state in written consti-tutions that have been in force for about a century and a half also concern legislative executive relations and the systems of go-vernment. The Turkish Constitutions of 1921, 1924, 1961 and 1982, which have been in force since the Kanun-u Esasî, have dif-ferent features in terms of the legislative-executive relations.
It is possible to understand that the traces of the separation of powers with the 1909 amendments in the Kanun-u Esasî in which there was a unity of power in its original form. Legislative-executive relati-ons became significantly different with this amendment. From this point parliamen-tary system comes into prominence. The Constitution of 1921 is a document of the period when the Turkish War of Indepen-dence was taken place and the constituting a new state was carried out. The Constitu-tion also reveals the deviation from the young experience of separation of powers with its content. Although theoretically controversial, this situation is related to the assembly government system. Theore-tical arguments on the government system that is preferred by the 1921 Constitution also valid in terms of the 1924 Constitu-tion. In this situation it is often stated that a hybrid system is applied.
In the 1961 and 1982 Constitutions, the formation, structure and responsibilities of the legislative and the executive are explai-ned in the context of the parliamentary system in general. Exceptions to this claim can be found in the 1982 Constitution. The amendments of the 1982 Constitution re-sulted in the introduction of three diffe-rent government systems. In this period, there was a transition from the parliamen-tary system to the semi-presidential sys-tem and then to a Turkish type presiden-tial system respectively.

Anahtar Kelimeler

Turkish Constitutions, Executive - Legisla-tive Relations, Government Systems, Constitutional Amendments., Turkish Constitutions, Executive - Legisla-tive Relations, Government Systems, Constitutional Amendments.

Kaynakça

• Akgül, M. Emin, Hükümet Sistemleri Tartışması ve Türkiye Örneği, Turhan Kitabevi, Ankara, 2015.
• Aliefendioğlu, Yılmaz, “1982 Anayasasında Cumhurbaşkanının Yürütme İçerisindeki Yeri, Seçimi ve Sorumsuzluğu, Yasama Dokunulmazlığı”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, S. 94, 2011, ss. 329-358.
• Aristoteles, Politika, Çev: Mete Tunçay, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1993, 4. Basım .
• Arsel, İlhan, Türk Anayasa Hukuku, Mars Ticaret ve Sanayi A. Ş. Matbaası, Ankara, 1959 .
• Arslan, Esat, Türk Parlamento Tarihi TBMM XVI. Dönem (1977-1980), TBMM Yayınları, Ankara, 2012.
• Atar, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2019, 13. Baskı .
• Badie, Bertrand (ed)/Berg Schlosser, Dirk (ed)/Morlino, Leonardo (ed), International Encyclopedia of Political Science, Sage Publications, California-London, 2011.
• Başgil, Ali Fuat, Esas Teşkilat Hukuku (Türkiye Siyasî Rejimi ve Anayasa Prensipleri), Baha Matbaası, İstanbul, 1960.
• Bealey, Frank, The Blackwell Dictionary of Political Science: A User’s Guide to Its Terms, Blackwell Publishers, Oxford, 1999.
• Coşkun, Vahap, “16 Nisan 2017 Tarihinde Kabul Edilen Anayasa Değişikliklerinin Değerlendirilmesi”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 22, S.36, 2017, ss. 3-30.
• Çoker, Fahri, Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve T.B.M.M. I. Dönem, C. I, TBMM Yayınları, Ankara, 1994.
• Dal, Kemal, Türk Esas Teşkilat Hukuku, Bilim Yayınları, Ankara, 1986.
• Döner, Ayhan, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2021.
• Duverger, Maurice, “A New Political System Model: Semi-Presidential Government”, European Journal of Political Research, C. 8, S. 2, 1980, ss. 165-187.
• Elgie, Robert, “Semi-Presidentialism: Concepts, Consequences and Contesting Explanations”, Political Studies Review, C. 2, 2004, s. 317.
• Elgie, Robert, “The Politics of Semi-Presidentialism”, içinde Elgie, Robert (ed), Semi-Presidentialism in Europe, Oxford University Press, New York, 1999, ss. 1-21.
• Elgie, Robert, “Tüm Yönleriyle Hükümet Sistemleri, Parti Siyasası ve Kurumsal Mühendislik”, Çev: Abdulkadir SAKA, Küresel Bakış Çeviri Hukuk Dergisi, S. 25, 2018, ss. 21-34.
• Erdil, Kürşat/Keskinsoy, Ömer, “Cumhurbaşkanı’nın Görev Süresi”, Ankara Barosu Dergisi, Y. 68, S. 2010/1, 2010, ss. 253-258.
• Erdoğan, Mustafa, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Liberte Yayınları, Ankara, 1999, 2. Baskı.
• Eren, Abdurrahman, Anayasa Hukuku Dersleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2020, 2. Baskı.
• Eroğul, Cem, Anatüzeye Giriş, İmaj Yayınevi, Ankara, 2013, 13. Bası .
• Goethe, Johann Wolfang, Goetz of Berlichingen, with the Iron Hand: A Tragedy, Çev: Sir Walter SCOTT, A. ve W. Galignani Yayını, Paris, 1826.
• Gören, Zafer, Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2020, 5. Baskı.
• Göze, Ayferi, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 2011, 13. Baskı.
• Gözler, Kemal, Anayasa Hukukun Genel Teorisi, C. 1, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2011.
• Gözler, Kemal, Anayasa Hukukun Genel Teorisi, C. 2, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2011.
• Gözler, Kemal, Türk Anayasa Hukuku, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2019, 3. Baskı.
• Gözübüyük, Şeref, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 2013, 19. Bası.
• Gül, Cengiz, Demokrasi Teorisi Açısından Başkanlık/Cumhurbaşkanlığı Sisteminin Demokratiklik Değeri, Adalet Yayınevi, Ankara, 2019.
• Gül, Cengiz, İktidarın Sınırlandırılması ve Hukuk Devleti, Adalet Yayınevi, Ankara, 2010.
• Gül, Cengiz, Karşılaştırmalı Hükümet Sistemlerinde Yürütme, Yetkin Yayınları, Ankara, 2017.
• Hacıfettahoğlu, Murat, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Dönemi Siyasal Rejimi ve Anayasal Düzeni, Adalet Yayınevi, Ankara, 2016.
• Hamilton, Alexander/Madison, James/Jay John, The Federalist Papers, Genovese, Michael A., (der), Palgrave Macmillan, New York, 2009.
• Hekimoğlu, Mehmet Merdan, Anayasa Hukukunda Karşılaştırmalı Demokratik Hükümet Sistemleri ve Türkiye, Detay Yayıncılık, Ankara, 2009.
• Heywood, Andrew, Politics, Palgrave Macmillan, Hampshire, 2013, 4. Baskı.
• https://www5.tbmm.gov.tr/tbmm_kararlari/karar898.html, Erişim Tarihi: 16.09.2021.
• Koçak, Mustafa, Batı’da ve Türkiye’de Egemenlik Anlayışının Değişimi Devlet ve Egemenlik: Eski Kavramlar-Yeni Kavramlar, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2006.
• Kuzu, Burhan, “Türkiye İçin Başkanlık Sistemi -I-“, Liberal Düşünce, C. 1, S. 2, 1996, ss. 13-43.
• Küçük, Adnan, Türkiye’de Başkanlık Sistemi, Adres Yayınları, Ankara, 2020.
• Lijphart, Arend, “Trichotomy or Dichotomy”, European Journal of Political Research, C. 31, S.1, 1997, ss. 125-128.
• Miş, Nebi, “Avrupa’nın Parlamenter Sistemleri Sorunsuz mu?”, (https://www.setav.org/avrupanin-parlamenter-sistemleri-sorunsuz-mu/), Erişim Tarihi: 15.09.2021.
• Okşar, Mustafa, 2017 Anayasa Değişikliği Çerçevesinde Yürütme Erkinin Üstünlüğü, Yetkin Yayınları, Ankara, 2019.
• Özbudun, Ergun, 1921 Anayasası, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1992.
• Özbudun, Ergun, 1924 Anayasası, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2012.
• Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2018, 18. Basım.
• Özkazanç, Alev, “Devletin Örgütlenmesi”, içinde Siyaset (Kavramlar, Kurumlar, Süreçler), Taşkın, Yüksel, (ed), İletişim Yayınları, İstanbul, 2015, 2. Baskı, ss. 139-170.
• Roskin, Michael/Cord, Robert L./Medeiros, James A.- vd., Political Science (An Introduction), Pearson, Boston, 2016, 14. Baskı.
• Saka, Abdulkadir, Bölünmüş Hükûmet Olgusu ve Türkiye Örneği, Yetkin Yayınları, Ankara, 2021.
• Sheldon, Garrett Ward, Encyclopedia of Political Thought, Facts on File Inc., New York, 2001.
• Soysal, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1977, 4. Baskı.
• Tanör, Bülent, İki Anayasa 1961-1982, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul 2013, 5. Baskı.
• Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2020, 34. Baskı.
• Tanör, Bülent/Yüzbaşıoğlu, Necmi, Türk Anayasa Hukuku, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 2019, 18. Bası.
• Teziç, Erdoğan, Anayasa Hukuku, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 2016, 20. Bası.
• Tunç, Hasan, “Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku Açısından Yasama ve Yürütme Organlarının Oluşumu ve Yetkileri Kapsamında Başkanlık Sistemi Ve Türkiye”, Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XIV, S. 2, 2019, ss. 555-602.
• Tunç, Hasan, Türk Anayasa Hukuku, Gazi Kitabevi, Ankara, 2018 .
• Turhan, Mehmet, “Meclis Hükümeti (Konvansiyon Kuramı)”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 46, S. 1, 1991, ss. 453-463.
• Uluşahin, Nur, Anayasal Bir Tercih Olarak Başkanlık Sistemi, Yetkin Yayınları, Ankara, 1999.
• Uluşahin, Nur, Saf Hükümet Sistemleri Karşısında İki Başlı Yürütme Yapılanması, Yetkin Yayınları, Ankara, 2007.
• Weber, Max, Sosyoloji Yazıları, Çev: Taha Parla, İletişim Yayınları, İstanbul, 1998, 2. Baskı.
• Yazıcı, Serap, Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemleri (Türkiye İçin Bir Değerlendirme), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2017, 4. Baskı.
• Yazıcıoğlu, İsmail, “Yarı Parlamenter Sistem Ayrı Bir Hükümet Sistemi Modeli Olabilir mi?”, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XXV, S. 2, 2021, ss. 839-868.
• Zabcı, Filiz, “Aristoteles: Yüce Bir Amaç Olarak Siyaset”, içinde Sokrates’ten Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler, Ağaoğulları, Mehmet Ali, (ed), İletişim Yayınları, İstanbul, 2015, 6. Baskı, ss. 125-152.