“YARGI BAĞIMSIZLIĞI”NIN TANZİMAT FERMANI’NDAN 1924 ANAYASASI’NA KADARKİ GELİŞİMİ HAKKINDA MUKAYESELİ BİR İNCELEME

Yıl 2025, Sayı: 75, 541 - 579, 08.10.2025

Mücahit Ceylan

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1799505

Öz

Yargı bağımsızlığı, hukuk devletinin en önemli unsurlarından biridir. Devletin üç ana erkinden biri olan yargının her türlü etkiden uzak olarak faaliyet göstermesi sağlıklı bir cemiyetin gereğidir. İslam hukukunda da hâkimlerin vazifesine müdahale edilemeyeceği esası benimsenmiştir. Bu ehemmiyetine binaen yargı bağımsızlığı konusunda Türk hukuk tarihi boyunca birçok düzenleme yapılmıştır. Osmanlı Devleti’nde Sened-i İttifak’tan bu yana anayasal ve yasal düzeyde, yargı mensuplarının tahsili, seçilmesi, görev yerlerine atanması, yer değiştirmesi, terfileri, özlük hakları, disiplinsizlik ve suç işleme durumunda soruşturma usulü konularında birçok düzenleme hayata geçirilmiştir. Aynı şekilde yargı organlarının yapısı ve çalışma usulleri de ihtiyaçlar doğrultusunda sık sık değiştirilmiştir. Devletin yargı sistemindeki çok başlılık yapılan müdahalelerle daha da artmıştır. İlkenin uygulanma şekli tarihi süreçte doğrusal bir seyir izlememiş, bilakis yapılan düzenlemelerin bir kısmı yargı bağımsızlığını güçlendirirken bir kısmı aksi yönde olmuştur. Çalışmada; kronolojik bir şekilde Tanzimat öncesi dönem, Tanzimat Fermanı, 1876 tarihli Kanun-ı Esasi, 1921 Anayasası ve 1924 Anayasası arasındaki dönemler düzenleyici metinlerden hareketle mukayeseli olarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat , Mahkeme , Yargı , Hâkim , Yargı Bağımsızlığı

A Comparative Study on the Development of "Judicial Independence" from the Edict Of Tanzimat to the Constitution of 1924

Öz

Judicial independence is one of the most important elements of the rule of law. It is a requirement of a healthy society that the judiciary, one of the three main powers of the state, operates free from all kinds of influence. In Islamic law, the principle that judges cannot be interfered with their duties has been adopted. Due to this importance, many regulations have been made regarding the independence of the judiciary throughout the history of Turkish law. Since the Act of Alliance in the Ottoman Empire, many regulations have been implemented at the constitutional and legal level regarding the recruitment, selection, appointment, relocation, promotion, personnel rights, investigation procedure in cases of indiscipline and crime of members of the judiciary. Likewise, the structure and working procedures of judicial bodies have been frequently changed in line with needs. The multi-headedness in the state's judicial system has further increased with the interventions. The way the principle has been implemented has not followed a linear course throughout history; on the contrary, some of the regulations have strengthened the independence of the judiciary, while some have been in the opposite direction. In this study, the pre-Tanzimat period, the Tanzimat Edict, the periods between the 1876 Constitution, the 1921 Constitution and the 1924 Constitution were examined comparatively in a chronological manner, based on regulatory texts.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat , Court , Judiciary , Judge , Judicial Independence

Kaynakça

• Akman M, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Hukuk Mevzuatı, I. Tertip Düstûr’un Tarihî Fihrist ve Dizini”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları (2007 Bahar) 67-224.
• Akman A, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Usûl Hukukundaki Gelişmeler” MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 8, no. 1 (2019), 431-450.
• Akşin S, Türkiye Tarihi Cilt 3, İstanbul: Cem Yayınevi, 2009.
• Aktaş S, “Hukuk Devleti İdealine Felsefi Bir Bakış”, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Yıl 5, Sayı 2020/1
• Aktürk A, “Türkiye’de Hukuk Devleti Anlayışı”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
• Akyıldız A, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform: 1836-1856, İstanbul 1993.
• Akyılmaz G, Selçuklu Adliye Teşkilatı ve Osmanlı Hukuk Sistemi Üzerindeki Etkileri, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Ocak 1995
• Ali Haydar Efendi, “Mehâkim-i Nizâmiye Vezâifinin Takyîdi”, Ceride-i Adliye, S. 1, 5 Kânunuevvel 1325
• Ali Haydar Efendi, Dürer’ul Hükkâm Şerhu Mecelleti’l Ahkâm, Diyanet İşleri Başkanlığı, İstanbul, 2020, c.4.
• Aliefendioğlu Y, “Türk Anayasa Mahkemesi’nin Hukuk Devleti Anlayışı”, Hukuk Devleti, Haz. Hayrettin ÖKÇESİZ, Afa Yayınevi, İstanbul, 1998.
• Atar Y, Türk Anayasa Hukuku, Mimoza Yayınları, Konya, 2007.
• Atar F, İslam Yargılama Hukukunun Esasları, İFAV Yay, İstanbul, 2013.
• Avcı M, Türk Hukuk Tarihi, Atlas Akademi Yayınları, Konya, 2021.
• Avcı M, “Mecelle’ye Göre Hâkimin Nitelikleri ve Yargılama Etiği.” Türkiye Adalet Akademisi Dergisi (27), 33-58.
• Aydın M A, Osmanlı Hukuku, İsam Yayınları, Ankara, 2020.
• Aydın M A, Türk Hukuk Tarihi, 14. Baskı, Beta, İstanbul, 2017.
• Belgesay R, “Tanzimat ve Adliye Teşkilâtı”, Tanzimat I, İstanbul, 1940.
• Bilmen Ö N, Hukuk-i İslamiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul 1967.
• Bingöl S, Tanzimat Devrinde Osmanlıda Yargı Reformu, Eskişehir, 2004.
• Bozkurt G, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, TTK Yayınları, Ankara, 2020.
• Cin H, Tanzimat Döneminde Osmanlı Hukuku ve Yargılama Usûlleri, 150. Yılında Tanzimat, Türk Tarih Kurumu, Ankara (1992) 11-32.
• Çadırcı M, “Tanzimat’ın İlanı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğunda Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli “Tarîk-i İlmiyye’ye Dâir Ceza Kânunnamesi”, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C.14, S.25, (1981-1982) 139-161.
• Dağıstani Ö Z, Mirat-ı Kanun-ı Esasi, Haz. Necmettin Azak, BüyüyenAy Yayınları, İstanbul, 2022.
• Demirel F, Adliye Nezareti, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2008
• Demirkol F, Yargı Bağımsızlığı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1987.
• Durhan İ, Tanzimat Döneminde Osmanlı Yargı Teşkilâtındaki Gelişmeler, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:12, Sayı:3-4 (2008) 55-111.
• Ekinci E B, Osmanlı Mahkemeleri (Tanzimat ve Sonrası), İstanbul, 2010.
• Ekinci E B, Ateş İstidâsı, Filiz Yayınevi, İstanbul, 2001.
• Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, Çev.Ali Reşad, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 1999.
• Fendoğlu H T, Yargının Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı, Ankara: Yetkin Basımevi, 2010.
• Gedikli F, Nizamiye Mahkemelerinin Kuruluşu, Yapısı ve Hukuk Yargılama Hukuku, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1989.
• Gökmen E, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Kadılıklarının Sınıfları ve Maaşları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXIX-2, 2024
• Görüryılmaz M, Türklerde Anayasa Hukukunun Gelişimi, Işık Yayınevi, Ankara 2007.
• Gözler K, Türk Anayasa Hukuku, Ekin Kitabevi, Bursa, 2000.
• Gözler K, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, Ekin Yayınları, Bursa, 2012.
• Gözübüyük Ş, ve Sezgin Z, 1924 Anayasası Hakkında Meclis Görüşmeleri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1957.
• Günday M, İdare Hukuku, Ankara, 2004.
• İnalcık H, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümâyunu”, Belleten, C. 28, S. 112.
• İslamoğlu A, “Osmanlı Devleti’nde Kadılık Kurumunun Tarihsel Gelişimi”. Adalet Dergisi (2019/1-2) 67-84.
• Jennings R, Studies on Ottoman Social History in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, İstanbul, The Isis Press, 1999
• Karal E Z, Osmanlı Tarihi, c. IV-VII, 4.bası, TKK Yayınları, Ankara, 1988.
• Karaman H, İslam Hukuk Tarihi, İz Yayıncılık, İstanbul, 2012.
• Karataş A V, “Divan-ı Hümâyun ile Paşa Divanının Karşılaştırılması -Manisa Şehzâde Sarayı Dîvânı Örneği-”, Adalet Dergisi, S. 62-63 (Aralık 2019)
• Karataş A V, Tanzimat Dönemi Osmanlı Yargılama Hukukunda İstinaf, Adalet Yayınevi, Ankara, 2024
• Keskinsoy Ö, Türk Anayasacılığının Dünü ve Bugünü, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 12/1, 2021.
• Koçak Y, “Türkiye’de Hukuk Devletinin Gelişiminde Yargının Yeri.”, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish, Volume 9/2 Winter 2014, 961-974.
• Koyuncu N, “Hukuk Mektebinin Doğuşu”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XVI, 2012, S. 3
• Koyuncu N, ve Gök Ü, “Türk Hukuk Tarihinde ve Karşılaştırmalı Hukukta Hâkimlik Mesleğine Giriş ve Hâkim Yardımcılığı.” Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 1, 2019.
• Köksal O, Adliye Örgütünün Problemleri ve Yapılması Gerekli Düzenlemelere Dair II. Abdülhamit’e Sunulan Bir Layiha, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı:9 (1998) 263-285.
• Maverdi, El-Ahkam’us Sultaniye, Çev.Ali Şafak (Bedir Yayınevi, İstanbul, 2018)
• Montesquieu, Kanunların Ruhu Üzerine, Berna GÜNEN (Çev.), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• NAİMA, Tarih-i Naima, Haz. Mehmet İpşirli, TTK Yayınları, 2007.
• Okumuş E, Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat, İnsan Y., İstanbul 1999.
• Ortaylı İ, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Türkiye Adalet Akademisi Yayınları, Ankara, 2015.
• Osmanlı’dan Günümüze Türk Anayasa Metinleri, Editörler: Ömer Kesikbaş, A.Haluk Kurnaz, Şeref İba, TBMM Kütüphane ve Arşiv Başkanlığı, TBMM Basımevi, Ankara, 2023.
• Özek Ç, “Yargının İdari Denetimi”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, XLV-XLVII (1-4), 1979-1981.
• Özbudun E, 1921 Anayasası, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1992.
• Özkorkut N, Osmanlı Hukukunda Müdde-i Umumilik, Turhan Kitabevi, Ankara, 2016
• Özkorkut N, “Yargı Bağımsızlığı Açısından Osmanlı’da ve Günümüz Türkiyesi’nde Yargıya Genel Bir Bakış.”,Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (2008) 225-242.
• Özkul F, “Anayasalarımızda Yargının Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı”, Ankara Barosu Dergisi (2016/3) 201-263.
• Postacıoğlu İ, Medeni Usul Hukuku Dersleri, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1975
• Rubin A, Ottoman Nizamiye Courts: Law and Modernity, Palgrave Macmillan, New York, 2011
• Seyitdanlıoğlu M, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), (TTK Yayınları, Ankara, 1996)
• Tanör B, Türk-Osmanlı Anayasal Gelişmeleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Uzunçarşılı İ H, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara, 1988
• Uzunçarşılı İ H, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, TTK Yayınları, Ankara, 1988.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS), no. 245.
• İstiklâl Harbi Döneminde Resmî Gazete’de Yayımlanamayan 205 Kanun (14 Temmuz 1337 (1921) - 16 Nisan 1339 (1923) T.C Cumhurbaşkanlığı İdari İşler Başkanlığı, Ankara, 2020.
• T.C. Resmi Gazete, İlk 100 Sayı, Cumhurbaşkanlığı İdari İşler Başkanlığı, Ankara, 2023, c.1-2
• https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924-anayasasi/
• https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/571.pdf s.2369
• https://islamansiklopedisi.org.tr/