Özel Yetenekli Öğrencilerde Vatandaş Bilimi Yoluyla Çevre Kirliliği Farkındalığı Oluşturma: Bir Eylem Araştırması

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 692 - 710, 31.07.2025

Barış Suluk , Sevim Güven

https://doi.org/10.31592/aeusbed.1685980

Öz

Bu araştırmanın amacı, vatandaş bilimi uygulamasının özel yetenekli ilkokul ve ortaokul öğrencilerinde çevre kirliliğine yönelik farkındalık ve duyarlılık geliştirmedeki rolünü ortaya koymaktır. Araştırma, nitel araştırma desenlerinden eylem araştırması deseni yapılandırılmıştır. Süreçte yürütülen eylem planı, bilimsel bir yaklaşım olarak vatandaş bilimi esas alınarak hazırlanmıştır. Katılımcılar, Karadeniz Bölgesi’nin Orta Karadeniz bölümünde yer alan bir ilin ilçesindeki Bilim ve Sanat Merkezi’nde (BİLSEM) öğrenim gören ve ölçüt (kriter) örnekleme yöntemiyle seçilen 24 özel yetenekli ilkokul ve ortaokul öğrencisinden oluşmaktadır. İlk aşamada uygulama öncesi veriler toplanmıştır. Verilerin toplanmasının ardından dört hafta sürecek şekilde planlanan vatandaş bilimi temelli eylem araştırması uygulamaya konulmuştur. Uygulama sonrasında tekrar veri toplanmıştır. Veri toplama aracı olarak yapılandırılmış görüşme formu, öğrenci çizimleri kullanılmıştır. Elde edilen tüm veriler, uygun bir nitel analiz yazılımı aracılığıyla içerik analizi yöntemi kullanılarak değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçları, uygulamaya katılan öğrencilerin çevre kirliliğine ilişkin bilgi, duyarlılık, farkındalık ve bilinç düzeylerinde artış yaşandığını göstermektedir. Araştırma bulgularına göre, öğrenciler vatandaş bilimi sürecini eğlenceli bulmuş ve bu uygulamada yer almaktan gurur duyduklarını ifade etmişlerdir. Bununla birlikte, uygulama sonrasında çevreye yönelik farkındalık ve duyarlılıklarında belirgin bir artış yaşandığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

: Sivil Bilim , BİLSEM , Çevre Kirliliği Duyarlılığı , Çevre Bilinci.

Etik Beyan

Bu çalışma, araştırma ve yayın etiğine uyularak geliştirilmiştir. Bu araştırmanın bilimsel etik kurallara uygunluğu için Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Etik Kurulu’ndan 22.03.2024 tarihli 07/ 01-35 karar nolu etik kurul onay belgesi alınmıştır. Etik ilkere ilişkin yapılan uygulamalar ve açıklamalar yöntem bölümü içerisinde oldukça detalı sunulmuştur. Bu araştırma üniversitedeki etik kurul tarafından incelenerek kabul görülmüştür. Araştırmada ailelerden Aydınlatılmış Onam Formu alınmıştır. Araştırma için MEB’den uygulama izni alınmıştır. Araştırmada görüşme formu tarafımızca geliştirilmiş olup izin alınması gereken kurum ve kişilerin olmadığını beyan ederiz.

Kaynakça

• Aberasturi Rodríguez, A. Bandera, I. F. and Navarro-Pedreño, J. (2024). Can citizens do science? science in common and social responsibility. Sci, 6(2), 26. https://doi.org/10.3390/sci6020026
• Aivelo, T. and Huovelin, S. (2020). Combining formal education and citizen science: a case study on students’ perceptions of learning and interest in an urban rat project. Environmental Education Research, 26(3), 324-340. https://doi.org/10.1080/13504622.2020.1727860
• Altınsoy, F. (2018). Okul öncesi dönem çocuklarında çevre kirliliği farkındalığı oluşturmada geleneksel öğretim ve teknoloji destekli yöntemlerin karşılaştırılması. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya.
• Aristeidou, M., Scanlon, E. and Sharples, M. (2020). Learning outcomes in online citizen science communities designed for inquiry. International Journal of Science Education, Part B, 10(4), 277-294. https://doi.org/10.1080/21548455.2020.1836689
• Atılgan, K. Ş. (2024). Okul öncesi öğretmen adaylarının vatandaş bilimi'ne yönelik görüşlerinin belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kastamonu.
• Bay, D. N., Saz, B., Osmanpehlivan, E. ve Demir, İ. (2020). Okul öncesi çocuklarının çevre kirliliği algısının incelenmesi. Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(3), 191-215. https://doi.org/10.34056/aujef.731982
• Baysal, E. A., ve Hocaoğlu, N. (2019). Nitel araştırma modelleri-desenleri. G. Ocak (Ed.). Eğitimde Bilimsel Araştırma Yöntemleri içinde (ss. 62-110). Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Beyhan, A. (2013). Eğitim örgütlerinde eylem -araştırması. Journal of Computer and Education Research, 1(2), 65-89. https://dergipark.org.tr/tr/pub/jcer/issue/18614/196496 adresinden 01.01.2024 tarihinde erişilmiştir.
• Bonney, R., Phillips, T. B., Ballard, H. L. and Enck, J. W. (2016). Can citizen science enhance public understanding of science?. Public understanding of science, 25(1), 2-16. https://doi.org/10.1177/0963662515607 Cantarero‐Arévalo, L. (2024). Empowering youths through citizen science to address health inequalities in adolescence. European Journal of Public Health, 34(Supplement_3). https://doi.org/ 10.1093 /eurpub/ckae144.603
• Çabuk, B. ve Karacaoğlu, C. (2003). Üniversiteli öğrencilerinin çevre duyarlılıklarının incelenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 36(1-2), 189-198. https://doi.org/10.1501/Egifak_0000000079
• Çalışkan, M. ve Serçe, H. (2018). Türkiye’de eğitim alanındaki eylem araştırması makaleleri: Bir içerik analizi. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 19(1), 57-79. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kefad/issue/59094/850510 adresinden 05.01.2024 tarihinde erişilmiştir.
• Çildam, S. Y. (2022). Günümüz çevre sorunlarına yönelik nitel bir araştırma: Siirt örneği. International Journal of Geography and Geography Education, 46, 20-39. doi:https://doi.org /10. 32003 /igge .978653
• Çıtak, M. (2023). Web 2.0 araçlarının 5.sınıf öğrencilerinin akademik başarılarına ve çevre kirliliğine yönelik tutumlarına etkisi: İnsan ve çevre ünitesi örneği. Yüksek Lisans Tezi. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Çanakkale.
• Crain, R., Cooper, C. and Dickinson, J. L. (2014). Citizen science: a tool for integrating studies of human and natural systems. Annual Review of Environment and Resources, 39(1), 641-665. https://doi.org/10.1146/annurev-environ-030713-154609
• Dickinson, J. L. and Bonney, R. (2021). Citizen science public partıcıpatıon in environmental research. New York: Conell Univesity.
• Ergün, M. (2019). Eğitim felsefesi. Ankara: Pegem Akademi.
• Erken, E. (2024). Vatandaş bilimi etkinliklerinin fen öğretiminde kullanımına yönelik bir eylem araştırması. Yüksek Lisans Tezi. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Muğla.
• Ertürk, R. (2017). İlkokul öğrencilerinin çevre sorunları ve çevre eğitimine yönelik algıları. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18(3), 12-24. https://doi.org/10.17679/inuefd.354142
• Güven, S. (2023). Way To Partıcıpate In The Scıentıfıc Process: Cıtızen Scıence. P. Bulut, Ş. Calp, T. Kılcan ve T. Çetin (Ed.). Research on Elementary Teacher Education in the 100 Anniversary of the Recublic of Türkiye içinde (s. 99-109). Ankara: Pegem Akademi.
• Haggerty, B., Paige, K. and O'Keeffe, L. (2023). A transdisciplinary approach to teaching citizen science in a primary classroom. Teaching Science, 69(2), 11-20. https://eric.ed.gov/?q=source% 3A%22Teaching+Science%22&ff1=souTeaching+Science&ff2=eduElementary+Education&id=EJ1390694 adresinden 02.03.2024 tarihinde erişilmiştir.
• Iskrić, M. V. (2024). Mreža občanske znanosti v Sloveniji. Knjižnica: Revija Za področje Bibliotekarstva in Informacijske Znanosti, 68(2-3), 123-143. https://doi.org/10.55741/knj.68.2-3.7
• Kimura, A. H. and Kinchy, A. (2016). Citizen science: Probing the virtues and contexts of participatory research. Engaging Science, Technology, and Society, 2, 331-361. https://doi.org/10.17351/ests2016.99
• Kıvrak, A. H. (2018). İlkokul dördüncü sınıf öğrencilerinin çevre kirliliğine yönelik zihinsel modellerinin belirlenmesi. Yüksek Lisanz Tezi. Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kastamonu
• Kloetzer, L., Lorke, J., Roche, J., Golumbic, Y., Winter, S., Jõgeva, A. and Vohland, K. (2021). Learning in citizen science. in The science of citizen science, (p.283-308). Springer: Switzerland.
• Lüssea, M., Brockhage, F., Beeken, M. and Pietzner, V. (2022). Citizen science and its potential for science education. International Journal of Science Education, 44(7), 1120-1142. https://doi.org/10.1080/09500693.2022.2067365
• Miles, M. B. and Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis: An expveed sourcebook (2nd Ed.). California: SAGE Publications.
• Miller-Rushing, A., Primack, R. and Bonney, R. (2012). The history of public participation in ecological research. Frontıers In Ecology and the envıronment, 10(6). https://doi.org/10.1890/110278
• Nacaroğlu, O. ve Bozdağ, T. (2020). Özel yetenekli öğrencilerin çevre sorunlarına yönelik algılarının kelime ilişkilendirme testi kullanılarak incelenmesi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 40(2), 385-409. https://dergipark.org.tr/tr/pub/gefad/issue/56462/573864 adresinden 02.02.2025 tarihinde erişilmiştir.
• Özata Yücel, E. ve Özkan, M. (2018). Fen bilimleri öğretmen adaylarının çevre sorunları algılarındaki değişimin incelenmesi: Kocaeli örneği. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 44(44), 146-160. https://dergipark.org.tr/tr/pub/pauefd/issue/37689/400422 adresinden 07.03.2024 tarihinde erişilmiştir.
• Özcan, H. ve Demirel, R. (2019). Ortaokul öğrencilerinin çevre sorunlarına yönelik bilişsel yapılarının çizimleri aracılığıyla incelenmesi. Başkent University Journnanal of Educatıon, 6(1), 68-83.
• Peker, R. (2020). İlkokul Dördüncü Sınıf öğrencilerinin çevre algıları ile çevreye yönelik tutum ve davranışların değerlendirilmesi. Doktora Tezi. Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fen Bilimşeri Enstitüsü, Burdur.
• Phillips, T., Porticella, N., Constas, M. and Bonney, R. (2018). A framework for articulating and measuring individual learning outcomes from participation in citizen science. Citizen Science: Theory and Practice, 3(2). 1-19. doı: 10.5334/cstp.126
• Pınar, E. ve Yakışan, M. (2017). Îlkokul öğrencilerinin çevre kavramları ile ilgili çizimlerinin analizi. Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 8(1), 97-113. https://doi.org/10.24315/trkefd.366693 Rousso, S. J., Herrero Pérezrul, M. D., Mancini, A., Zavala-Norzagaray, A. A. and Senko, J. F. (2024). Citizen science enhances understanding of sea turtle distribution in the Gulf of California. PeerJ, 12. 2-17. https://doi.org/10.7717/peerj.18203
• Sağsöz, G. ve Doğanay, G. (2019). İlkokul öğrencilerinin çevre ve çevre sorunlarına ilişkin görüşlerinin incelenmesi (Giresun ili örneği). Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3(1), 1-20. https://dergipark.org.tr/en/pub/aujef/issue/44113/478033 adresinden 03.04.2024 tarihinde erişilmiştir.
• Sezgin, S. ve Mutlu, A. (2017). Ülkemizde gürültü farkındalığı sorunu: Şişli örneği. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 19(2), 725-741. https://doi.org/10.26745/ gaziuiibfd.418599
• Slade, M., Rennick-Egglestone, S. and Todowede, O. O. (2024). The transformative potential of citizen science for mental health. The Lancet Psychiatry. https://doi.org/10.1016/s2215-0366(24)00008-7 Sontay, G., Gökdere, M. ve Usta, E. (2014). Üstün yetenekli öğrencilerle akranlarının çevresel davranışlarının karşılaştırmalı incelenmesi. Türk Üstün Zeka ve Eğitim Dergisi, 4(2), 90-106. https://search.trdizin.gov.tr/tr/yayin/detay/233854 adresinden 05.06.2024 tarihinde erişilmiştir. Uyanık, G. (2017). İlkokul öğrencilerinin çevre kirliliğine ilişkin görüşleri. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14(1), 1574-1600. https://dergipark.org.tr/tr/pub /yyuefd/issue /28496/360641 adresinden 05.05.2024 tarihinde erişilmiştir.
• Weinstein, M. (2011). Schools/citizen science. A response to" the future of citizen science. Democracy and Education, 20(1). 1-3. https://democracyeducationjournal.org/home/vol20/iss1/6/ adresinden 04.01.2024 tarihinde erişildi.
• Voigt-Heucke, S., Haklay, M. and Hecker, S. (2024). Citizen science. In Elgar Encyclopedia of Interdisciplinarity and Transdisciplinarity (pp. 46-49). Edward Elgar Publishing. Yanarateş, E. ve Yılmaz, A. (2020). Öğretmen adaylarının “çevre duyarlılığı” kavramına yönelik metaforik algıları. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 40(3), 1019-1050. https://doi.org/10.17152/gefad.699406
• Yazıcı, K., Karakuş, A. ve Aliç, İ. (18-21 Ekim 2021). Özel yetenekli ortaokul öğrencilerinin çevre kirliliği kavramına ilişkin bilişsel yapılarının kelime ilişkilendirme testi ile incelenmesi. Uluslarası Eğitim ve Değerler Sempozyumu, (s. 351-364). Bodrum/Muğla. Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2021). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yılmaz, O., Samsunlu, Ö. ve Peker, R. (2017). Üniversite öğrencilerinin çevre sorunlarına ilişkin görüşleri: Isparta İli Örneği. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi(43), 283-301. https://doi.org/10.21764/efd.48947