ORTA ANADOLU’DA GEÇ TUNÇ ÇAĞI SONU VE DEMİR ÇAĞI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, , 47 - 61, 23.06.2023

İlkay Aklan

https://doi.org/10.56387/ahbvedebiyat.1282372

Öz

Anadolu’nun merkezinde, stratejik konumu ile geçiş noktası olma özelliği taşıyan Orta
Anadolu Bölgesi, tarih boyunca pek çok kültüre ev sahipliği yapmış ve bu yüksek platolar
sahası Geç Tunç Çağı’ndan itibaren Hitit Devleti’nin çekirdek bölgesini oluşturmuştur. MÖ
17. yüzyıldan itibaren Anadolu’nun büyük bir bölümünde siyasi birliği sağlamayı başaran
Hitit Devleti’nin, MÖ 13. yüzyıl sonu ile 12. yüzyıl başında Doğu Akdeniz Havzası’nda
gerçekleşen ve kriz yılları olarak adlandırılan süreçte güç kaybedip akabinde tarih
sahnesinden çekilmesi ile söz konusu topraklarda yeni ancak istikrarsız bir dönem
başlamıştır. Bu dönemin başlangıcını oluşturan ve yazılı kaynakların eksikliği nedeni ile
Karanlık Dönem olarak da adlandırılan Erken Demir Çağı, göçlerin yanı sıra materyal
kültürün değişime uğradığı bir süreç ve dağınık şekilde yaşayan kırsal topluluklar ile temsil
edilmektedir. Orta Anadolu Bölgesi’nde uzun bir aradan sonra güç unsurlarının görüldüğü
ve politik aktörlerin çoğaldığı Orta ve Geç Demir Çağı ise önce Frig, Tabal, Asur ve Urartu,
ardından Lidya, Med ve Persler gibi güçlerin mücadelelerine sahne olmuş ve bu hâkimiyet
çabası bölgenin tarihsel sürecini belirlemiştir. Bu çalışmada Orta Anadolu’da Geç Tunç
Çağı sonundan Demir Çağı’nın bitişine kadar yaşanan süreç yazılı kaynaklar ve arkeolojik
kanıtlar ışığında incelenmiş ve bölgenin geçirdiği süreç üzerine genel bir değerlendirme
yapılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hitit, Erken Demir Çağı, Frig, Tabal, Asur, Pers

AN ASSESSMENT OF THE END OF LATE BRONZE AGE AND IRON AGE IN CENTRAL ANATOLIA

Öz

The Central Anatolia Region, which serves as a transition point with its
strategic location in the center of Anatolia, has hosted a lot of cultures throughout history
and this area of high plateaus formed the core region of the Hittite State since the Late
Bronze Age. The Hittite state, which had achieved political unification of a large part of
Anatolia from the 17th century BC onward, lost power in the process, called the “crisis
years” between the late 13th century and early 12th century BC in the Eastern
Mediterranean Basin; this process culminated in the withdrawal of the Hittite state from the
historical arena, thus initiating a new but unstable period for the lands in question. The
Early Iron Age, the beginning of this period that is called the Dark Age due to the lack of
written sources, is represented by a process in which material culture changed, by
migrations and by rural communities living in a dispersed way. The Middle and Late Iron
Age, in which figures of power were seen and political actors increased in the Central
Anatolian Region after a long time, witnessed the struggles of powers such as Phrygian,
Tabal, Assyrian and Urartian first, and then Lydia, Medes and Persians. This contest for
domination effort determined the historical process of the region. In this study, the process
from the end of the Late Bronze Age to the end of the Iron Age in Central Anatolia is
examined in the light of written sources and archaeological evidence, and the study is
intended to make a general assessment on the process undergone by the region.

Anahtar Kelimeler

Hittite, Early Iron Age, Phrygian, Tabal, Assyrian, Persian.

Kaynakça

• AKÇAY, A. (2011). Arkeolojik ve Filolojik Belgeler Işığında Tabal Ülkesi, Gazi Üniversitesi, Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• AKÇAY, A. (2014). “Tabal Ülkesinin Tarihsel Süreci Üzerine Bir Değerlendirme”, Tarih İncelemeleri Dergisi C.29, (1), 37-58.
• AKÇAY, A. (2020). “Tabal Heykeltıraşlık Eserleri Üzerine Bir Değerlendirme”, HEFAD. C.1, (2), 11-28.
• AKURGAL, E. (1955). Phrygische Kunst. Ankara: DTCF.
• ARO, S. (1998). Zur Geschichte und Materiellen Kultur des Zentalanatolischen Hochplateaus von 1200 bis 600 v. Chr., Helsinki University, Helsinki. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• AYDINGÜN, H. (2014). Uygar Dünyanın İlk Yıkılışı MÖ 1200. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• AYDINGÜN, Ş. - AYDINGÜN, H. (2013). “Erken Demirçağ’da İstanbul Boğazı Üzerinden Trak/Frig Kavimlerinin Anadolu’ya Geçişine Ait İlk Bulgular”, Arkeoloji ve Sanat. (142), 65-78.
• BALZA, M. E. - MORA, C. (2015). “Memory and Tradition of the Hittite Empire in the Post-Hittite Period”, Tradition and Innovation in the Ancient Near East, 4-8 July 2011, Penn State University Press, 427-437.
• BRYCE, T. (2012). The World of Neo-Hittite Kingdoms. New York: Oxford University Press.
• CAHILL, N. (2010). “Sardeis’te Pers Tahribi”, Lidyalılar ve Dünyaları, Haz: N. Cahill, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 339-361.
• CASABONNE, O. (2007). “The Formation of Cappadocia: Iranian Populations and Achaemenid Influence”, The Achaemenid Impact on Local Populations and Cultures in Anatolia, Haz: İ. Delemen, Turkish Institute of Archaeology, İstanbul, 103-106.
• ÇİLİNGİROĞLU, A. (1994). Urartu Tarihi. Bornova: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• D’ALFONSO, L. (2014). “The Kingdom of Tarhuntassa: A Reassessment of its Timeline and Political Significance”, Proceedings of the Eight International Congress of Hittitology, 5-9 September 2011, Agade, Warsaw, 216-235.
• DEZSÖ, T. (2018). “Assurluların Anadolu Seferleri”, Assurlular: Dicle’den Toroslar’a Tanrı Assur’un Krallığı, Haz: K. Köroğlu-S. Adalı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 128-161.
• DÖNMEZ, S. (2012). “Tabal Ülkesi’nin Metal Kaynakları Açısından Önemi”, The Journal of Academic Social Science Studies, C.5, (6), 175-188.
• DÖNMEZ, Ş.- ABAZOĞLU, F. (2019). “Hitit Sonrası Kuzey-Orta Anadolu: Oluz Höyük’te Karanlık Çağ İle İlgili Yeni Bulgular” IX. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri C.1, 8-14 Eylül 2014, Çorum, 237-260.
• DREWS, R. (2014). Tunç Çağı’nın Sonu. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• ELAYI, J. (2017). Sargon II, King of Assyria. Atlanta: SBL Press.
• ERDAN, E. (2018). Frig Kültürü ve Uygarlığı. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• GARTHWAITE, G. R. (2011). İran Tarihi, Pers İmparatorluğu’ndan Günümüze. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• GENZ, H. (2003). “The Early Iron Age in Central Anatolia”, Identifying Changes: The Transition from Bronze to Iron Ages in Anatolia and its Neighbouring Regions, 8-9 November 2002, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 179-192.
• GÖTZE, A. (1957). Kleinasien. München: C. H. Beck’sche Verlag.
• GRAYSON, K. (1991). Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC). Toronto: University of Toronto Press.
• HAWKINS, D. - POSTGATE, N. (1988). “Tribute from Tabal”, States Archives of Assyria Bulletin (SAAB), C.II, (1), 31-40.
• HAWKINS, D. (1979). “Some Historical Problems of the Hieroglyphic Luwian Inscriptions”, Anatolian Studies, (29), 153-167.
• HAWKINS, D. (2000). Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions Vol.1. Part 2. Inscriptions of the Iron Age. Berlin: De Gruyter.
• KAYA, M. A. (2018). “Anadolu’da Pers Satraplıkları: Kuruluş, Yönetim ve Etnik Yapı”, Cedrus, (VI), 159- 179.
• KERTAI, D. (2009). “The History of the Middle-Assyrian Empire”, Talanta, (XL-XLI), 25-51.
• KOPANIAS, K. (2015). “The Mushki/Phrygian Problem from the Near Eastern Point of View”, NOSTOİ, Indigenous Culture, Migration and Integrationin the Aegean Islands and Western Anatolia during the Late Bronze and Early Iron Age, Eds. N. Stampolidis, Ç. Maner, K. Kopanias, İstanbul: Koç University Press, 211-226.
• KOSYAN, A. (2002). “Sargon II and Kurtis of Atuna: An Interpretation”, Studia Linguarum, C.3, (1), 191- 203.
• KUHRT, A. (2009). Eski Çağ’da Yakındoğu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• KURT, M. (2010). “Tabal Ülkesi’nin Politik ve İdari Yapısı”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (23), 127-136.
• LUCKENBILL, D. (1926). Ancient Records of Assyria and Babylonia I. Chicago: University of Chicago Press.
• LUCKENBILL, D. (1927). Ancient Records of Assyria and Babylonia II. Chicago: University of Chicago Press.
• MACQUEEN, J. (2013). Hititler ve Hitit Çağında Anadolu. Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• MALLORY, J. (1989). In Search of the Indo-Europeans. London: Thames & Hudson.
• MELVILLE, S. (2010). “Kings of Tabal: Politics, Competition and Conflict in a Costested Periphery”, Rebellions and Peripheries in the Cuneiform World, Ed. S. Richardson, New Haven: American Oriental Society, 85-107.
• MURAT, L. (2016). Anadolu’da Kaškalar. Ankara: Hel Yayınları.
• NEVE, P. (1990). “Tanrılar ve Tapınaklar Kenti Hattuşa”, Anadolu Araştırmaları, (12), 21-40.
• ODED, B. (1979). Mass Deportations and Deportees in the Neo-Assyrian Empire. Wiesbaden: Reichert.
• ÖZKAN, S. (1995). “Önasya’da Geç Tunç Çağı Ticaret Hayatında Hitit Devletinin Yeri”, Tarih İncelemeleri Dergisi. C.10, (1), 211-217.
• ÖZKAN, S. (1998). “Hitit İmparatorluğu’nun Yıkılışında Küçük Krallıkların Rolü”, Tarih İncelemeleri Dergisi. C.13, (1), 71-81.
• PARPOLA, S. (1987). The Correspondence of Sargon II. Part I, Letters from Assyria and the West. Helsinki: Helsinki University Press.
• ROOSEVELT, C. (2017). Gyges’ten Büyük İskender’e Lydia Arkeolojisi. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• SANDARS, N. (1985). The Sea Peoples: Warriors of the Ancient Mediterranean 1250-1150 BC. London: Thames & Hudson.
• SARIKAYA, S. (2018). Anadolu’da Persler Daskyleion Satraplığı, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• SCHACHNER, A. (2019). Hattusa Efsanevi Hitit İmparatorluğu’nun İzinde. İstanbul: Homer Kitabevi.
• SEEHER, J. (2010). “After the Empire: Observations on the Early Iron Age in Central Anatolia”, Luwian and Hittite Studies Presented to J. David Hawkins on the Occasion of his 70th Birthday, Emery and Claire Yass Publications, Tel Aviv, 220-229.
• SEVİN, V. (1988). “Elazığ Yöresi Erken Demir Çağı ve Muşkiler Sorunu”, Höyük. (1), 51-64.
• SINGER, I. (1985). “The Battle of Nihriya and the End of the Hittite Empire”, Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. C.75, (1), 100-123.
• SINGER, I. (2007). “Who Were the Kaska?”, Phasis. C.10, (2), 166-181.
• STROBEL, K. (2005). “Aspekte Eines Neuen Bildes der Entwicklung Anatoliens in der Frühen Eisenzeit”, Anatolian Iron Ages 5, 6-10 August 2001, British Institute, Ankara, 195-210.
• SUMMERS, G. - SUMMERS, F. (2016). ”Kerkenes Dağı İçkalesi: Orta Anadolu’da Bir Demir Çağı Başkenti”, Türkiye’de Şehirler ve İçkaleler, Haz: S. Redford-N. Ergin, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 157-180.
• ŞENYURT, S.Y. (2010). “Ovaören-Göstesin Geç Hitit/Luwi hiyeroglif yazıtı”, Veysel Donbaz’a Sunulan Yazılar. DUB.SAR. É.DUB.BA.A., Haz: Ş. Dönmez, Ege Yayınları, İstanbul, 261-268.
• ŞENYURT, Y. - AKÇAY, A. (2018). “Topada Yazıtına Farklı Bir Bakış: Geç Hitit Döneminde Orta Anadolu’da Güç Dengeleri”, TÜBA-AR, (22), 95-117.
• TADMOR, H. - YAMADA, S. (2011). The Royal Inscriptions of Tiglath-pileser III (744-727 BC) and Shalmaneser V (726-722 BC), Kings of Assyria. Indiana: Penn State University Press.
• VOIGT, M. - HENRICKSON, R. (2000). “Formation of the Phrygian State: The Early Iron Age at Gordion”, Anatolian Studies. (50), 37-54.
• WARD, W. - JOUKOWSKY, M.S.-ASTRÖM, P. (1992). The Crisis Years: The 12th Century B.C. from Beyond the Danube to Tigris. Iowa: Kendall Hunt Pub.
• WEEDEN, M. (2010). “Tuwati and Wasusarma: Imitiating the Behaviour of Assyria”, Iraq, (72), 39-61.
• WOUDHUIZEN, F.C. (2006). The Ethnicity of the Sea Peoples, Erasmus Universiteit, Rotterdam. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• YAKAR, J. (1993). “Anatolian Civilization Following the Disintegration of the Hittite Empire: An Archaeological Appraisal”, Tel Aviv. C.20, (1), 3-28.
• YAKAR, J. (2006). “Dating the Sequence of the Final Destruction/Abandonment of LBA Settlements: Towards a Better Understanding of Events that led to the Collapse of the Hittite Kingdom”, Byzas, (4), 33-52.
• YAMADA, M. (2011). “The Second Military Conflict Between Assyria and Hatti in the Reign of Tukulti- Ninurta I”, Revue d’Assyriologie et d’Archeologie Orientale, C.105, 199-220.
• YAMADA, S. (2000). The Construction of the Assyrian Empire. A Historical Study of the Inscriptions of Shalmaneser III (859-824 BC) Relating to His Campaigns to the West, Leiden: Brill.
• ZANGGER, E. (2016). The Luwian Civilization. İstanbul: Ege Yayınları.