ETHNOLINGUISTIC STUDIES ON AZERBAIJANI TURKISH DIALECTS

Yıl 2024, Sayı: 11, 43 - 54, 30.12.2024

İlaha Gurbanlı

https://doi.org/10.56387/ahbvedebiyat.1505528

Öz

Dialects of the Azerbaijani language have been studied from various aspects in Azerbaijani linguistics, and theoretical and applied dialectological works have been written. In this article, the ethnolinguistic analysis of dialects is scientifically investigated for the first time on such a large scale. Comparative ethnolinguistics, as an independent scientific field, examines language and culture from a historicalcomparative point of view, taking into account extra-linguistic and intra-linguistic factors, as well as the laws of language and social development, in the form of connection and reconciliation. Ethnolinguistic research includes polyparadigmatic analysis that considers historical-comparative, typological-comparative, descriptive, and linguistic-cultural methods in a complex way. It should be noted that ethnolinguistics, as a field of science, is studied in direct connection with ethnology and linguistics. First of all, answers to questions, such as what is ethnolinguistics, what is an ethnos and how much influence its culture or cultures have on the language have been sought for, and the reasons that led to the formation of dialects have been discussed. Ethnolinguistics, as a science, has not been studied separately in Azerbaijani linguistics. The history of this field of science is relatively young. As we know, ethnos and its relationship to language are a product of twentieth-century intelligence. Is there a direct psychological dependence between language and ethnicity, or are the visible connections just coincidences? During the research, comparisons have been made by considering the changes in all Turkish dialects, and the results were brought forward.

Anahtar Kelimeler

Language, Dialect, History, Ethnolinguistic, Linguistics.

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ AĞIZLARI ÜZERİNE ETNOLİNGUİSTİK ÇALIŞMALAR

Öz

Azerbaycan Türkçesinin ağızları Azerbaycan dil biliminde çeşitli yönleriyle araştırılmış, teorik ve uygulamalı diyalektoloji eserleri yazılmıştır. Bu makalede ağızların etnolinguistik analizi, ilk kez bu kadar geniş ölçekte bilimsel olarak araştırılmaktadır. Karşılaştırmalı etnolinguistik, bağımsız bir bilimsel alan olarak, dil ve kültürü, dil dışı ve dil içi faktörlerin yanı sıra dil ve toplum gelişimi yasalarını dikkate alarak, bağlantı ve uzlaşma biçiminde tarihsel-karşılaştırmalı bir açıdan inceler. Etnolinguistik inceleme, tarihsel-karşılaştırmalı, tipolojik-karşılaştırmalı, betimleyici, dilsel-kültürel yöntemleri karmaşık bir şekilde dikkate alan poliparadigmatik analizi içerir. Elbette etnolinguistik araştırma yapılırken o dilin veya lehçenin yayıldığı alan, etnik köken, tarihsel gerçekler, sosyal faktörler, onu çevreleyen doğa vb. değerlendirilebilir. Bir bilim alanı olarak etnodilbilimin, etnoloji ve dilbilim ile doğrudan bağlantılı olarak incelendiğine dikkat edilmelidir. Her şeyden önce etnolinguistik, etnos nedir ve onun kültürü ve kültürlerinin dil üzerinde ne kadar etkisi vardır gibi sorulara cevap aranmış ve ağızların oluşumunu sağlayan nedenler ele alınmıştır. Etnolinguistik bir bilim olarak Azerbaycan dil biliminde ayrıca incelenmemiştir. Bu çalışmada etnolinguistik metotlardan yararlanılarak, Azerbaycan Türkçesinin ağızlarının sözlüğünde tezahür eden etnik dil özellikleri incelenmiştir. Bu bilim alanının tarihi nispeten gençtir. Bildiğimiz gibi, etnos ve onun dille ilişkisi yirminci yüzyıl zekâsının bir ürünüdür. Dil ve etnik köken arasında gerçekten doğrudan psikolojik bir bağ var mıdır, yoksa gözle görülür bağlar sadece bir tesadüf müdür? Araştırmada tüm Türk lehçeleri göz önünde bulundurularak karşılaştırma yapılmış ve elde edilen sonuçlar ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Dil, Ağız, Tarih, Etnolinguistik, Dil Bilimi.

Kaynakça

• AKHMETYANOV, R. (1978). Sravnitelnoye issledovaniye Tatarskogo i Çuvaskogo yazıkov. Moskva. Nauka. Ахметьянов, Р. (1978). Сравнительное исследование татарского и чувашского языков. Москва: Наука.
• AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. (1962). Azərbaycan Dilinin Naxçıvan Qrupu Dialekt və Şivələr. Bakı: AMEA.
• AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. (2009). Azərbaycan Dilinin Dərbənd Dialekti. Bakı: Elm.
• AMEA Nəsimi adına Dilçilk İnstitutu. (1999, 2003). Azərbaycan Dialektoloji Lüğəti. Ankara: TDV Yayın Matbaaçılık Tic, İşi.
• ARSLANOV, L. (1982). Kharakternıye osobennosti tatarskikh govorov Volgogradskoy, Astarakhanskoy oblastey i Stravropolskogo kraya. Kazan, Nauka Арсланов, Л. (1982). Характерные особенности татарских говоров Волгоградской, Астраханской областей и Ставропольского края. Казань: Наука.
• ARTAMONOV, M. İ.(1962). İstoriya Khazar. Leningrad, İzdatelstvo Gosudarstvennogo Ermitaja. Артамонов, М. И. (1962). История хазар. Ленинград: Издательство Государственного Эрмитажа.
• АTAMİRZAYEVA, S. (1974). Eksperimentalno- fonetiçeskoye isledovaniye namaganskogo govora Uzbekskogo yazıka. Taşkent: Nauka. Атамирзаева, С. (1974). Экспериментально – фонетическое исследование наманганского говора узбекского языка. Ташкент: Наука.
• BASKAKOV, A.N. (1972). Dialekt kumandintsev. (Kumandı-Kiji). Moskva: Nauka. Баскаков, A. Н. (1972). Диалект кумандинцев (Kуманды - Кижи). Москва: Наука.
• BROMLEY, Y. (1987). Etnososialnıye prosesı: teoria, istoriya, sovremenost. Moskva: Nauka. Бромлей, Ю. (1987). Этносоциальные процессы: теория, история, современность. Москва: Наука.
• BROMLEY, Y. (1983). Oçerki teorii etnosa. Moskva: Nauka. Бромлей, Ю. (1983). Очерки теории этноса. Москва: Наука.
• CAFEROĞLU, A. (2015). Türk Dili Tarihi. Ankara: Altınordu yayınları.
• DƏMİRÇİZADƏ, Ə. (1979). Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. Bakı: Maarif.
• ERCİLASUN, A.B. (2010). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ.
• ƏZİZOV, E. (1999). Azərbaycan dilinin tarixi dialektolgiyası. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı.
• FRANS, B. (1933). “Zadaçi anropologiçeskogo isledovaniya”. Sovetskaya Etnografiya, 176-189. Франц, Б. (1933). Задачи антропологического исследования. Советская этнография, 176-189.
• GARİPOV, T. M. (1979). Kıpçakskiye yazıki Ural-Povoljya. Opıt sinkhroniçeskoy i diakhroniçeskoy kharakteristiki. Moskva: Nauka. Гарипов. Т. М. (1979). Кыпчакские языки Урал-Поволжья. Опыт синхронической и диахронической характеристики. Москва: Наука.
• GÖYALP, Z. (1991). Türkçülüyün əsasları. Bakı: Maarif.
• GUMİLYOV, L.N. (1960). Khunnu. Moskva: İzdatelstvo vostoçnoy literaturı. Гумилев Л.Н. (1960). Хунну. Москва: Издательство восточной литературы.
• GUMİLYOV, L. N. (1967). Drevniye Turki. Moskva: Nauka. Гумилев, Л. (1967). Древние тюрки. Москва: Наука.
• HACIYEV T; Vəliyev K. (1983). Azərbaycan Dili Tarixi. Bakı: Мааrif.
• HAYRUTDİNOVA, T. (1982). Mesto govora Zlatoustovskikh Tatar v sisteme tatarskikh dialektov. Kazan:
• Nauka. Хайрутдинова, Т. (1982). Место говора Златоустовских Татар в системе татарских диалектов. Казань: Наука.
• İSLAMOV, M. (1968). Azərbaycan Dilinin Nuxa Dialekti. Bakı: ASSREA.
• KORKMAZ, Z. ( 1956). Güney–Batı Anadolu Ağızları, Ses Bilgisi. Ankara: TTK Basımevi.
• OKTAY, H. (1966). Revan Hanlığı. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Malatya.
• RADCLIFFE-BROWN, R. (2022). İlkel Toplumun Yapısı ve İşlevi. İstanbul: Dorlion Yayınevi .
• RAYSEL, F. (2006). “Geografiya”, Sovremennaya illyustrirovannaya ensiklopediya. Moskva: Rossman. Ратцель, Ф. (2006). “География”, Современная иллюстрированная энциклопедия. Москва:Росман.
• RÜSTƏMOV, R. (1961). Quba Dialekti. Bakı: ASSREA.
• SADIKOV, K. (1987). Yazıkovıye ososbennoti “Kutadgu-Bilik”. Taşkent: Avtoreferat na dissertasiyu. Садыков, К. (1987). Языковые особенности "Кутадгу-билик". Ташкент: Автореферат на диссертацию.
• SADOKHİN, A. (2004). Etnologiya. Moskva: Nauka. Садохин, А. (2004). Этнология. Москва: Наука.
• SAUSSER, F. d. (1990). Zametki po obşey lingvistike. Moskva: Progres.Соссюр, Ф. д. (1990). Заметки по общей лингвистике. Москва: Прогресс.
• SAUSSER, F.D. (1999). Kurs obşey lingvisitiki. Yekantirburg: İzdatelstvo Uralskogo Universiteta. Соссюр, Ф. д. (1999). Курс общей лингвистики. Екатеринбург: Издательство Уральского Университет.
• SAPİR, E. (1993). “Yazık i sreda”, İzbrannıye trudı po yazıkoznaniyu i kultorologii, 270-284. Сепир, Э. (1993). “Язык и среда”, Избранные труды по языкознанию и культорологии, 270-284.
• ŞİRƏLİYEV, М. (1957). Bakı Dialekti. Bakı: ASSREA
• ŞİRƏLYEV, M. (2008). Azərbaycan Dialektologiyasının Əsasları. Bakı: Şərq və Qərb.
• TENİŞEV, R. (1976). Stroy Sarıg-Uygurskogo yazıka. Moskava: Nauka. Тенишев, Р. (1976). Строй Сарыг-Югорского языка. Москва: Наука.
• TRUBETSKOY, N. (2009). Osnovı Fonologii. Moskva: Nauka. Трубецкой, Н. (2009). Основы Фонологии. Москва: Наука.
• YUSİFOV, M. (1984). Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli fonetikası. Bakı: Elm.
• YUSİFOV, M. (1994). Turk dillərində kök sözlərin fonomorfologiyası I Hisse. Gence: Elm.