TÜRK HALK HİKÂYELERİNDE YANSITICI AYNA SEMBOLÜ: SU

Yıl 2024, Sayı: 11, 55 - 68, 30.12.2024

Leyla Yılmaz Polat

https://doi.org/10.56387/ahbvedebiyat.1570564

Öz

Ayna, insanın kendi varlığını görme ihtiyacından dolayı icat edilmiş bir nesnedir. Modern toplumlarda gündelik hayatın bir parçası olan aynanın keşfinden önce insan, parlak taşların, çelik levhaların ve durgun su yüzeylerinin yansıtıcı özelliğini kullanarak ayna ihtiyacını gidermiştir. Suda kendi yansımasını gören insanoğlu, suyu evreni ve ruhu yansıtan bir “ayna” olarak nitelendirmiştir. Zira evren ve insan Tanrı’nın kudretinin ve sıfatlarının yansıdığı birer aynadır. Dolayısıyla insan, aynanın üzerindeki kiri pası temizlediği gibi kalp aynasını da maddi duygulardan arındırdığında bu aynaya, Tanrı’nın kudreti ve güzelliği en net haliyle yansıyabilecektir. Bu bağlamda Türk halk hikâyelerinde, idealize edilmiş ve Tanrı Kut’u ile donatılmış kahramanın, sevgilisinin su yüzeyinde gördüğü aksine âşık olması; kahramanın kalp aynasının temizliğini ve kalbinin ilahî hakikate açıklığını göstermektedir. Zira yatay düzlemde kahramanın su yüzeyinde görüp âşık olduğu sevgilinin sureti olsa da dikey düzlemde Tanrı’nın kudreti ve güzelliğidir. Türk halk hikâyelerinde kahramanların, kötü ve karamsar düşüncelerini dağıtmak için akan bir su kenarına oturup akan suyu seyretmeleri de yine suyun, insanın özüne/ ruhuna tutulan bir ayna vazifesi görmesindendir. Akan suyu seyreden insan, su üzerinde yığılan çöpleri görmesi gibi ruhu üzerinde biriken kötü ve karamsar düşünceleri de fark ederek benliği ile yüzleşebilecektir. Bu yüzleşme sonucu suyun üzerinde biriken çöpü temizler gibi kendi ruhu üzerindeki kötü düşüncelerden arınarak kalp aynasını daha parlak hale getirebilecektir. Su yüzeyine bakıldığında hem suyun derinliği hem de su yüzeyindeki yansıma görülebilir. Dolayısıyla kahraman, sevgilisinin suretini su yüzeyinde ya da aynada gördüğünde aslında kendi iç dünyasının derinliklerini keşfetmektedir. Bu bağlamda Türk halk hikâyelerinde su ve ayna, kahramanın hem iç dünyasını hem de dış dünyayla olan ilişkisini simgelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Halk Hikâyeleri, Su, Ayna, Sembol, Kalp.

Etik Beyan

Bu makale 2024 yılında Ardahan Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı’nda hazırlanan “Anadolu Sahası Türk Halk Hikâyelerinde Su Motifinin Sembolik Çözümlemeleri” isimli doktora tezinden faydalanılarak üretilmiştir.

Destekleyen Kurum

Ardahan Üniversitesi

REFLECTIVE MIRROR SYMBOL IN TURKISH FOLK STORIES: WATER

Öz

The mirror is an object invented because of man’s need to see his own existence. Before the deterioration of the mirror, which is a part of daily life in modern societies, people removed unnecessary mirrors by using the personal properties of shiny stones, steel plates and clean water surfaces. Human beings, who see their own life in water, have described water as a "mirror" that reflects the universe and their soul. For the universe and man are mirrors in which God’s power and attributes are reflected. Therefore, when a person cleans the mirror of his heart from material emotions, just as he cleans the dirt and rust on the mirror, he will be able to reflect the power and beauty of God in this mirror in the clearest way. In this context, in Turkish folk tales, the hero, who is idealized and equipped with God’s Kut, falls in love with a different lover, whose lover looks like water. It shows the cleanliness of the hero’s heart mirror and the openness of his heart to the divine truth. This is because, although on the horizontal plane the hero is sure of his beloved who can change water, it is the power and beauty of God on the vertical plane. In Turkish folk tales, heroes sit by a flowing water and watch the flowing water in order to disperse their bad and pessimistic thoughts, again because water acts as a mirror held to the essence/soul of man. A person who watches flowing water will be able to confront his self by noticing the bad and pessimistic thoughts accumulating in his soul, just as he sees the garbage piled up on the water. As a result of this confrontation, he will be able to purify his own soul of bad thoughts and make the mirror of his heart brighter, just like cleaning the garbage accumulated on the water. When looking at the water surface, both the depth of the water and the reflection on the water surface can be seen. Therefore, when the hero sees the image of his beloved on the water surface or in the mirror, he actually discovers the depths of his own inner world. In this context, in Turkish folk tales, water and mirror symbolize both the inner world of the hero and his relationship with the outside world.

Anahtar Kelimeler

Folk Tales, Water, Mirror, Symbol, Heart.

Kaynakça

• AKOT, B. (2010). “Freud’un Rüyâ Yorum Metodu”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 10 (1), 213-235.
• ALKAYIŞ, A. (2018). “Dil Felsefesi Bağlamında Wittgenstein’in Tractatus Logico-Philosophicus İle Felsefi Soruşturmalar Döneminin Karşılaştırılması”. Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 35-47.
• ALPTEKİN, A. B. (1999). Kirmanşah Hikâyesi, hikâye araştırmaları 1. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ALTINKAYNAK, E. (1993). Halk Hikâyeleri “Metin-Tahlil”. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ASHKENAZİ, M. (2003). Japon Mitolojisi. İstanbul: Say Yayınları.
• ATEŞ, M. (2001). Mitolojiler Ve Semboller/ Ana Tanrıça Ve Doğurganlık Sembolleri. İstanbul: Aksiseda Matbaası.
• BACHELARD, G. (2006). Su Ve Düşler. (çev.: Olcay Kunal), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• BAYAT, F. (2007). Türk Mitolojik Sistemi Ontolojik Ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi II. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• BEYDİLİ, C. (2004). Türk Mitolojisi Anasiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap Yayınları.
• BOWİE, M. (2007). Lacan. (çev.: V. Pekel Şener). Ankara: Dost Yayınları.
• BUNSUZ, H. (2021). Sözlü Kültür Geleneğinde İslâm. Konya: Tablet Kitabevi.
• BURCKHARD, T. (1994). Aklın Aynası. (çev.: Volkan Ersoy), İstanbul: İnsan Yayınları.
• CAN, Ş. (2011). Klasik Yunan Mitolojisi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• CANER, F. (2017). “Büyük Tufan Mitleri ve Atra-Hasis”. KAREN Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 3 / 3 (17-26). 17- 26.
• ÇATAK, A. (2015). “Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Mesnevi Adlı Eserinde Su Metaforu”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4 (7), 35-65.
• ÇIĞ, M. İ. (2009). Sümerlilerde Tufan Tufan'da Türkler. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• DAŞDEMİR, Ö. - Babür, Y. (2015). Cihan Şah ile Şemsiyye Hikâyesi. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• EFLÂTUN, (2017). Devlet. (çev.: Sabahattin Eyüpoğlu- M. Ali Cimboz), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• ELİADE, M. (2015). Dinler Tarihine Giriş. (çev: Lale Arslan Özcan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ERGUN, M. (1998). “Türk Ağaç Kültü İnancının Dede Korkut Hikâyelerindeki Yansımaları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 46(1998/ 1), 71- 80.
• EROĞLU, E. (2019). Anadolu Sahası Türk Halk Masalları Ve Halk Hikâyelerinde Su Motifi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• ERSOY, N. (2000). Semboller ve Yorumları I- II. İstanbul: Zafer Matbaası.
• FRAZER, J. G. (2004). Altın Dal Dinin ve Folklorun Kökleri I. (çev. :Mehmet H. Doğan). İstanbul: Payel Yayınevi.
• FROMM, E. (2003). Rüyalar, Masallar, Mitoslar. (çev.: Aydın Arıtan, Kaan H. Ökten), İstanbul: Arıtan Yayınevi.
• GÖKYAY, O. Ş. (2006). Dede Korkut Hikâyeleri. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• HEİDEL, A. (2000). Enûma Eliş Babil Yaratılış Destanı. Ankara: Ayraç Yayınevi.
• HOOKE, H. S. (1995). Ortadoğu Mitolojisi Mezopotamya Mısır Filistin Hitit Musevi Hristiyan Mitosları. (çev.: Alâeddin Şenel). Ankara: İmge Kitabevi.
• JUNG, C. G. (2009). Bilinçaltına Giriş- İnsan Ve Sembolleri. (çev.: A. Nihat Babaoğlu), İstanbul: Okyanus Yayınları.
• JUNG, C. G. (2019). Dönüşüm Sembolleri: Bir Şizofreni Başlangıcının Analizi. (çev.: F. Gürbüz Gerhold). İstanbul: Alfa Yayınları.
• KAÇAR, E. (2019). “Öznenin Trajedisi: Aynanın Ötesine Geçmek”. Dört Öge, 15, 75-84.
• KARA, K. (2005). “Mevlânâ’nın Mesnevî’ Sinde Kalp- Gönül”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 6 (14), 483-523.
• KARADAYI, O. N. (2015). “Alvarlı Hâce Muhammed Lutfî Efendi’nin Şiirlerinde Ayna Sembolizmi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43, 306-329.
• KORKMAZ, R. (2014). İkaros’un Yeni Yüzü Cahit Sıtkı Tarancı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KORKMAZ, R. (2015). Yazınsal Okumalar. Ankara: Kesit Yayınları.
• KÜRKAN, F. (2018). Giresun’da Türk Su Kültünün İzleri. Giresun: Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• LACAN, J. (2005). Ecrits. (Trans. Alan Sheridan). London: Routledge.
• MALİNOWSKİ, B. (1990). Büyü, Bilim Ve Din. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• OĞUZ, M. Ö. (1998). “Lord Raglan’ın Geleneksel Kahraman Kalıbı ve Boğaç Han”. Milli Folklor, 46 (1), 2-6.
• ÖGEL, B. (2002). Türk Mitolojisi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• ÖZARSLAN, M. (2006). Ferhat İle Şirin Mukayeseli Bir Araştırma. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayıncılık.
• RANK, O. (1971). The Double: A Psychoanalytic Study. America: The Unıversity of North Carolina Press.
• SAKAOĞLU, S. vd. (1997). Meddah Behçet Mahir’in Bütün Hikâyeleri II. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• SALTIK ÖZKAN, T. (2010). “Bamsı Beyrek Ve Bey Böyrek Anlatılarında Arketipik İmgeler”. Milli Folklor, 85, 81-90.
• SCHİMMEL, A. (2004). Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri. (çev.: Ekrem Demirli), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• SİVRİ, M. - ANGIN, Z. (2021). “Dünya Ve Türk Kültüründe Tarihi, Mitik Ve Ekinsel Açıdan Aynanın Yeri”. Folklor/Edebiyat, 27(105), 29-45.
• SÜMER, N. (2017). “Mitolojik Ve Dinsel Bir Sembol Olarak Ayna”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,10/ 52, 1367- 1375.
• ŞİMŞEK, H. İ. (2015). “Tasavvufta Kalbin Kirlenmesi Ve Temizlenmesi Konusu”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/ 28, 35- 48.
• TAŞLIOVA, M. M. (2006). Kars’ta Sözel Hikâyecilik Ve Hikâyeler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• TİMUÇİN, A. (2000). Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Bulut.
• TUNA, S. T. (2018). Lord Raglan’ın “Geleneksel Kahraman Kalıbı”ndan Hareketle “Maaday Kara” Destanında Eski Türk Kültüründen İzler, Uluslararası Folklor Akademi Dergisi, 1 (2), 207- 219.
• TÜRKER, F. (2011). Altay Türklerinin Efsaneleri(İnceleme-Metin). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi.
• TÜRKMEN, F. - CEMİLOĞLU, M. (2009). Âşık Şevki Halıcı’dan Derlenen Halk Hikâyeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TÜRKMEN, F. (1983). Tahir ile Zühre. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• TÜRKMEN, F. (2017). Âşık Garip Hikâyesi İnceleme-Metin. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ULUÇ, T. (2011). İbn Arabî’de Sembolizm. İstanbul: İnsan Yayınları.
• UZELLİ, G. (2016). Slav Mitolojisi İnanışlar Ve Söylenceler. İstanbul: YKY Yayınları.
• YAVUZ, C. (2019). “Çuvaş Halk Anlatılarında Evin ve Ailenin Koruyucu Güçleri”. İdil Ural Araştırmaları Dergisi, 1(1), 59-81.
• YİĞİT, F. (2019). “Ayna Sembolü Çerçevesinde Metafiziksel Anlatımlar: İbnü’l-Arabî Örneği”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 (12), 248-266.
• YÜCEL Ç. - PARILTI U. (2019). “Yakındoğu Kültüründe Tufan Mitolojisi”. Ardahan Üniversitesi Uluslararası Mitolojisi Sempozyumu Bildirileri, 2- 5 Mayıs 2019, Haz: İbrahim Okan Akkın, Ardahan,244- 256.
• URL1: “Hadislerle İslam”. https://hadislerleislam.diyanet. gov.tr/sayfa.php?CILT=3&SAYFA=55&SRC=V%C3%BCcutta%20%C3%B6yle%20bir%20et %20par%C3%A7as%C4%B1%20vard%C4%B1r%20ki (Erişim: 13. 06. 2024).
• URL-2: “Esmehan hikâyesi”. https,s.//dogankaya.com/fotograf/esmehan_ekitap.pdf (Erişim: 08. 05.2024)
• URL-3: https://ia803403.us.archive.org/31/items/hadis-kitaplar-turkce/RamuzEl-ehadis-AhmedZiyauddinGumushanevi. pdf (Erişim: 15. 06. 2024).
• URL-4: “Kur’an*ı Kerim”. https://kuran.diyanet.gov.tr/ (Erişim: 15. 06. 2024). Mevlana, Mesnevî-i Ma‘nevî. (çev.: Derya Örs - Hicabi Kırlangıç), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. http://ekitap.yek.gov.tr/Uploads/ProductsFiles/_55.%20Mesnevi% 20%C5%9Eerif.pdf