Postmodern Kültürde Gözetim Toplumunun Dönüşümü: ‘Panoptikon’dan ‘Sinoptikon’ ve ‘Omniptikon’a

Yıl 2017, Cilt: 8 Sayı: 30, 45 - 69, 01.10.2017

Selin Bitirim Okmeydan

https://doi.org/10.5824/1309-1581.2017.5.003.x

Öz

Modernizmden postmodernizme uzanan tarihsel süreç içerisinde gözetim, bilgi iletişim teknolojilerinde yaşanan sınırları zorlayan gelişmelerle birlikte hem niceliksel hem de niteliksel olarak değişime uğramış ve bu değişim, yeni eleştirileri de beraberinde getirmiştir. Modernizmde, panoptikon metaforu ile tanımlanan asimetrik gözetimin yerini postmodernizmde, gözetimin son noktası olan omniptikon metaforu almış ve iktidarın denetsel işlevi maskelenmiştir. Panoptikondaki gözetimde dışarıdan gelen baskı ve zorlamaya dayalı denetleme, sinoptikon ve omniptikonda bireysel rıza ve gönüllülüğe dayalıdır. İktidarın panoptikondaki ‘sıkıcı denetim’ işlevi, omniptikona gelindiğinde ‘haz veren ve eğlenceli’ bir niteliğe dönüşmüştür. Modernizm ve postmodernizm uzamında gözetim olgusunun geçirdiği yapısal dönüşümü, literatür taraması yönteminden yararlanarak ele alan bu çalışmada panoptikon, sinoptikon ve omniptikon kavramları arasındaki farklılıkların belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu konu bağlamında çalışmalar gerçekleştirmiş öncü isimlerin düşünceleri üzerinden kuramsal altyapı oluşturulmuş ve belirlenen amaç doğrultusunda, postmodernizm ile birlikte değişen gözetim pratikleri, postmodern kültürün temel motifleri ekseninde açımlanmıştır. Bu doğrultuda günümüzdeki gözetimin, postmodernizmin dinamikleri ile uyumlu gelişim gösterdiği tespit edilmiş ve panoptikon boyutundaki gözetimde, iktidarın görünmeden bilinmesine karşın sinoptikon ve omniptikonda varlığını tamamen gizilleştirerek yeniden ürettiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Postmodern kültür, gözetim toplumu, panoptikon, sinoptikon ve omniptikon

Transformation of Surveillance Society in Postmodern Culture: From ‘Panopticon’ to ‘Synopticon’ and ‘Omniopticon’

Öz

Within the historical process from modernism to postmodernism, surveillance has changed both as quantitative and qualitative via information and communication technologies that pushing the boundaries, and this change has brought new criticisms together. Asymmetrical surveillance which is defined by panopticon metaphor in modernism, has transformed to omniopticon that is the last point of surveillance in postmodernism. By this transformation, control function of power has masked and it has deeply changed. In panoptic surveillance, control function of power is based on external pressure and coerce, but in synopticon and omniopticon, it is based on individual consent and volunteerism. The 'boring control' function of the power in panopticon has turned into a 'hedonist and entertaining' attribute when it comes to the omniopticon. In this study, the structural transformation of surveillance in the process of modernism and postmodernism has been examined by using literature review method, and it is aimed to determine differences between the concepts of panopticon, synopticon and omniopticon. The theoretical infrastructure has been based on the thoughts of the leading figures working in this context. The aim of this study is to explain of the changing surveillance practices with postmodernism in the axis of the postmodern cultural motifs. In this respect, it has been determined that today's surveillance practices develops in harmony with the dynamics of postmodernism. It has been reached the conclusion that the power has been completely hidden its existence in synopticon and omniopticon, and has been reproduced itself, although the existence of power in the panopticon has been known but clearly not seen.

Anahtar Kelimeler

Postmodern culture, surveillance society, panopticon, synopticon and omniopticon

Kaynakça

• Akça, G. (2005). Modernden postmoderne kültür ve kimlik. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (15), 1-24.
• Anderson, P. (2002). Postmodernitenin kökenleri (E. Gen, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Arias, J. T. G., & Acebrón, L. B. (2001). Postmodern approaches in business-to-business marketing and marketing research. Journal of Business & Industrial Marketing, 16 (1), 7-20.
• Aslanoğlu, R. A. (1998). Kent, kimlik ve küreselleşme. Bursa: Asa Kitabevi Yayınları.
• Ataman, B., & Çoban, B. (2016). B. Çoban & B. Ataman (Der.), Gözetim toplumu [Panoptikon] içinde Alternatif medya ve anti-gözetim (s. 33-47). İstanbul: Elektrik Mühendisleri Odası.
• Aydoğanoğlu, E. (2011). Emek sürecinin dönüşümü. Ankara: Kültür Sanat-Sen Yayınları No: 5.
• Azizaoğlu, A., & Altunışık, R. (2012). Postmodernizm, sembolik tüketim ve marka. Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi, 4 (2), 33-50.
• Bauman, Z., & Lyon, D. (2013). Akışkan gözetim (E. Yılmaz, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Bauman, Z. (2006). Küreselleşme (2. Baskı). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Bauman, Z. (2005). Bireyselleşmiş toplum (Y. Alogan, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Berman, M. (2001). Katı olan her şey buharlaşıyor (Ü. Altuğ & B. Peker, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Binark, M., & Altıntaş, M. (2016). Veri ikizlerimizin farkında mıyız? Dijital gözetimin çeşitli boyutlarına karşı farkındalık… B. Özçetin, vd. (Edt.), Yeni Medya Çalışmaları II. Ulusal Kongre Kitabı (26-27 Şubat 2015) içinde (s. 315-334). İstanbul: Alternatif Bilişim Derneği.
• Bozkurt, V. (2014). Endüstriyel & post-endüstriyel dönüşüm-bilgi, ekonomi, kültür (3. baskı). Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Cangızbay, K. (1995). Sosyolojiler değil sosyoloji. İstanbul: Liberte Yayınları.
• Castells, Manuel (2005). Enformasyon çağı I: ekonomi, kültür ve ağ toplumunun yükselişi (E. Kılıç, Çev.). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Çakır, M. (2014). Yeni medyaya ilişkin eleştirel yaklaşımları ve tespitleri ile Christian Fuchs. M. Çakır (Edt.), Yeni medyaya eleştirel yaklaşımlar içinde (s. 81-130). İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Çakır, M. (2014). Görsel kültür ve küresel kitle kültürü. Ankara: Ütopya Yayınevi.
• Çaycı, A. E., & Çaycı, B. (2016). İletişimin dijitalleşmesi: dijital gözetim ve mahremiyet. İnönü Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 2 (1), 157-169.
• Çığ, E. Ç. (2016). Dijital çağda bakışın politikası: panoptikon ve aleniyet ilkesi. Toplum ve Demokrasi Dergisi, (Tematik Yazılar), 10 (21), 91-113.
• Çiğdem, A. (2004). Bir imkan olarak modernite. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Dalgalıdere, S., & Kılıç, E. (2015). Büyük veri ve mahremiyet sorununa eleştirel bir bakış. R. Çelik & S. Dalgalıdere (Edt.), Yeni ve geleneksel medya okumaları içinde (s. 201-219). İstanbul: İskenderiye Kitap-41.
• Denzin, K. N. (1991). Images of postmodern society. London: Sage Pub.
• Dolgun, U. (2015). Şeffaf hapishane yahut gözetim toplumu küreselleşen dünyada gözetim, toplumsal denetim ve iktidar ilişkileri (3. baskı). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Foucault, M. (2015). İktidarın gözü (I. Ergüden, Çev.). (4. Baskı). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Fuchs, C. (2016). Sosyal medya eleştirel bir giriş (D. Saraçoğlu & İ. Kalaycı, Çev.). Ankara: Renas Yayıncılık.
• Giddens, A. (2004). Modernliğin sonuçları (E. Kuşdili, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Gül, E. C. (2016). Postmodern sanrı ve yabancılaşma gerçeği. Toros Üniversitesi İİSBF Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (6), 75-107.
• Güven, A. (2013). Dijital dünyanın ahlaki çıkmazlarına yolculuk: Black Mirror. Sinemarmara (Marmara Medya Merkezi Sinema Dergisi), 2, 56-61.
• Habermas, J. (2002). Kamusallığın yapısal dönüşümü (T. Bora & M. Sancar, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınevi.
• Harvey, D. (2010). Postmodernliğin durumu kültürel değişimin kökenleri (S. Savran, Çev.). (5. baskı). İstanbul: Metis Yayınları.
• Hassan, I. H. (1998). Toward a concept of postmodernism. In P. Geyh, F. G. Leebron & A. Levy (Eds), Postmodern american finction: a norton anthology (pp. 586-595). New York: Norton.
• Helvacıoğlu, E. (2004). Panoptikon’da isyan. Bilim ve Gelecek Dergisi, 9.
• Huxley, A. (2003). Cesur yeni dünya (Ü. Tosun, Çev.). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Kalfa, A., & Topateş, H. (2010). Çalışma ilişkilerinde denetimin gizilleşmesi bağlamında elektronik gözetim pratiklerinin otoritesi. II. Sosyal Haklar Ulusal Sempozyumu Bildiri Kitapçığı, 04-06 Kasım Denizli, 429-448.
• Karahisar, T. (2014). Developments in communication technologies and employee privacy in the workplace. Journal of Media Critics, 221-234.
• Karakurt, E. (2006). Kentsel mekanı düzenleme önerileri: modern kent planlama anlayışı ve postmodern kent planlama anlayışı. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 26, 1-25.
• Kaypak, Ş. (2013). Modernizmden postmodernizme değişen kentleşme. Küresel İktisat ve İşletme Çalışmaları Dergisi, 2 (4), 80-95.
• Koskela, H. (2000). ‘The gaze without eyes’: video-surveillance and the chancing nature of urban space. Progress in Human Geography, 24 (2), 243-265.
• Liska, A. & Grune, I. (1999). Bir post-modern kültür olarak internet 2.6 versiyonu. (D. Bıçkı, Çev.). Bilgi Toplum Dergisi, 2, 23-38.
• Luckmann, T. (2013). Görünmeyen din; modern toplumda din problemi (A. Coşkun & F. Aydın, Çev.). İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Lyon, D. (1997). Elektronik göz (D. Hattatoğlu, Çev.). İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Lyon, D. (2006). Gözetlenen toplum günlük hayatı kontrol etmek (G. Soykan, Çev.). İstanbul: Kalkedon
• Lyotard, J. F. (1997). Postmodern durum bilgi üzerine bir rapor (A. Çiğdem, Çev.). (2. baskı). Ankara: Vadi Yayınları-59.
• Marshall, B. (2001). Katı olan her şey buharlaşıyor (Ü. Altuğ & B. Peker, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mattelart, A. (2012). Gözetimin küreselleşmesi: güvenlileştirme düzeninin kökeni (O. Gayretli & S. E. Karacan, Çev.). İstanbul: Kalkedon Yayınları.
• McLuhan, M. (2005). Yaradanımız medya medyanın etkileri üzerine bir keşif yolculuğu (Ü. Oskay, Çev.). İstanbul: Turkuvaz Kitap.
• Niedzviecki, H. (2009). Dikizleme günlüğü-kendimizi ve komşularımızı gözetlemeyi niçin bu kadar sevdik? (G. Gündüç, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları
• Okmeydan, S. B. (2017). Yeni iletişim teknolojileri sorgulamak: etik, güvenlik ve mahremiyetin kesiştiği nokta. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi (e-GİFDER), 5 (1), 347- 372.
• Okur, H. D. (2016). Sosyal ağların gençliğin değerlerine etkisi. A. Ç. Deniz & A. B. Hülür (Edt.), Yeni medya ve toplum disiplinlerarası yaklaşımlar içinde (s. 289-324). Konya: Literatürk Academia.
• Orwell, G. (2003). 1984 (N. Akgören, Çev.). (5. baskı), İstanbul: Can Yayınları.
• Özcan, A. (2015). Sosyal medyanın ekonomi politiği. R. Çelik & S. Dalgalıdere (Edt.), Yeni ve geleneksel medya okumaları içinde (s. 185-200). İstanbul: İskenderiye Kitap-41.
• Özdel, G. (2012). Foucault bağlamında iktidarın görünmezliği ve ‘panoptikon’ ile ‘iktidarın gözü’ göstergeleri. The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication (TOJDAC), 2 (1), 22-29.
• Öze, N. (2014). Kültür, tüketim kültürü ve halkla ilişkiler: Kuzey Kıbrıs, Telsim (Vodafone Kıbrıs) örnek olay çözümlemesi. Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları, 56-83.
• Özgül, G. E. (2015). Yanılsamalar labirentinde bir yanılsama olarak özne. Ö. Oğuzhan (Edt.), İletişimde sosyal medya sosyal medyada etkileşim içinde (s. 83-110). İstanbul: Kalkedon Yayınları.
• Öztürk, S. (2013). Filmlerle görünürlüğün dönüşümü: panoptikon, süperpanoptikon, sinoptikon. Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 36, 132-151.
• Pimenta, E. D. M. (2010). The city of sun: panopticon, synopticon and omniopticon-big brother and the giant with thousand eyes. In Pimenta, E. D. M. (Eds.), Low power society- continuous hyperconsumption and the end of the medium class in a hyperurban planet (pp. 260-303). UK: ASA Art and Technology Limited.
• Sabuncuoğlu, A. (2015). Sosyal medyanın bir gösteriş tüketimi mecrası olarak kullanımı. A. Z. Özgür ve A. İşman (Der.), İletişim çalışmaları 2015 içinde (s. 369-380). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayın No: 134 (TOJCAM).
• Saf, H. H. (2016). Gözetim toplumu çerçevesinde işyerinde gözetim uygulamaları: Fordist ve postfordist üretim biçimlerindeki gözetimin karşılaştırılması. Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi