Osmanlı Edebî Metinlerinde Demir ve Demircilik

Yıl 2024, , 854 - 887, 30.08.2024

İncinur Atik Gürbüz

https://doi.org/10.34083/akaded.1501632

Öz

İnsanlığın tarihsel süreçte geçirdiği tekâmülde çok önemli bir yeri olan demir ve demircilik mesleği etrafında çeşitli inanışlar meydana gelmiştir. Demir ve demirci etrafında oluşan bu inanışlara ilahi metinlerle çeşitli mitolojik anlatılarda rastlamak mümkündür. Söz konusu inanışlar etrafında oluşan düşünceler, hayaller, kurgular ve imgelerden meydana gelen çağrışım dünyası, insanoğlunun ürettiği sözlü anlatılara ve yazılı metinlere yansımıştır. Bu çalışmada önce demir ve sonrasında demircilik etrafında oluşan anlatı dünyasının kutsal, mitolojik, edebî metinlerdeki yansımaları tespit edilmeye çalışılacaktır. Araştırma evreninde kutsal metinler ve mitolojik anlatılar da yer almakla birlikte odak noktasını klasik Türk edebiyatı metinleri oluşturacaktır. Çalışmanın temel amacı, klasik Türk edebiyatı geleneği içerisinde üretilmiş metinlerde demir ve özellikle de demircilik mesleğine ait unsurların şiirin benzetmeler dünyası içerisinde nasıl kullanıldığının belirlenmesidir. Bu amaçla divan, mesnevi, mecmua, seyahatname, kısas-ı enbiya türündeki eserlerle dinî, tarihî ve mitolojik metinler taranarak araştırma evreni oluşturulmuştur. Çalışmada söz konusu eserler üzerinde yapılan taramalardan elde edilen örneklerden hareketle demirin insanlık tarihi için önemi, demirin ve demircinin çeşitli mitolojilerde yer alış biçimi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Özellikle de klasik Türk edebiyatı metinlerinde demir, demirci, demirci dükkânı ile demirin işlenmesinde kullanılan demirci ocağı, ateş, kömür, körük, örs, çekiç, kıskaç gibi unsurlar etrafında oluşan anlam dünyasının tespit edilmesi hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, demir, demirci, mecaz, anlam dünyası

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Yazar, bu araştırmayı desteklemek için herhangi bir dış fon almadığını beyan eder.

Iron and Blacksmithing in Ottoman Literature Texts

Öz

Various beliefs have emerged around iron and the profession of blacksmithing, which have played a significant role in the historical development of humanity. It is possible to encounter these beliefs surrounding iron and blacksmiths in divine texts and various mythological narratives. The world of associations, consisting of thoughts, dreams, fantasies, and images formed around these beliefs, has been reflected in oral narratives and written texts produced by mankind. This study aims to identify the reflections of the narrative world formed around iron and blacksmithing in sacred, mythological, and literary texts. Although sacred texts and mythological narratives are included in the research scope, the focus will be on classical Turkish literary texts. The main objective of the study is to determine how elements related to iron, especially the profession of blacksmithing, are utilized within the realm of metaphor in texts produced within the tradition of classical Turkish literature. For this purpose, works such as divans, mesnevis, compilations, travelogues, and biographical accounts, as well as religious, historical, and mythological works, were scanned to establish the research scope. Through the examples obtained from scans conducted on these works, an attempt has been made to reveal the importance of iron for human history, as well as the various ways in which iron and blacksmithing are depicted in mythology. Specifically, the aim was to identify the world of meaning formed around elements such as iron, blacksmithing, blacksmith shop, the forge used in the processing of iron, fire, coal, bellows, anvils, hammers, and tongs in classical Turkish literary texts.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish literature, iron, blacksmith, metaphor, world of meaning

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

The author declares that no external funding was received to support this research.

Kaynakça

• Ak, C. (2001). Bağdatlı Rûhî Dîvânı karşılaştırmalı metin. Uludağ Üniversitesi Basımevi.
• Akdoğan, Y. (y.t.y.). Ahmedî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78357/ahmedi-divani.html
• Altun, M. (2017). İbrahim İbn-i Bâlî - Hikmet-nâme-I (1b-149a). Kültür ve Turizm Bakanlığı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR-194369/ibrahim-ibn-i-bali-hikmet-name.html
• Arvas, A. (2019). Türk destanlarında “ant içme” ritüeli üzerine bazı tespitler. Folklor/Edebiyat, 25(100), 997-1009. https://doi.org/10.22559/folklor.1056
• Atasoy, N. (1997). 1582 Sûrnâme-i Hümâyûn, düğün kitabı. Koçbank Yayınları.
• Atik Gürbüz, İ. (2012). Kerbela şehidinden sevgili imgesine: Hz. Hüseyin. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (64), 129-146. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tkhcbva/issue/71964/1157737
• Atik Gürbüz, İ. (2020). Osmanlı metinlerinde Hz. Dâvûd. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9(21), 63-96. http://dx.doi.org/10.25068/dedekorkut326
• Aydemir, Y. (2017). Ravzî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196580/ravzi-divani.html
• Aydemir, Y., & Çeltik, H. (2017). Meşhurî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196428/selanikli-meshuri-divani.html
• Bektaş, E. (2017). Muvakkit-zâde Muhammed Pertev Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195828/muvakkit-zade-muhammed-pertev-divani.html
• Beydili, C. (2004). Türk mitolojisi (Ansiklopedik sözlük) (E. Ercan, Çev.). Yurt Kitap-Yayın.
• Black, J., & Green, A. (2003). Mezopotamya mitolojisi sözlüğü (Tanrılar, ifritler, semboller). Aram Yayıncılık.
• Cartwright, M. (2017, Mayıs 23). Inari. World History Encyclopedia. World History Publishing. https://www.worldhistory.org/Inari/
• Çeribaş, M. (2007). Türklerde demirciler ve şamanlar. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, (42), 113-121. https://hbvdergisi.hacibayram.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/929
• Dualı, Ş. M. (2022). Hristiyanlık öncesi Doğu Slav inançları ve tanrılar panteonu. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 6(2), 920-940. https://doi.org/10.32711/tiad.1188669
• Duran, M. A. (2012). Hadîd sûresi: İsmi ve sûredeki “demirin inzâli” kavramı. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14(26), 179-200. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/192141
• Duymuş, H. H. (2011). Asur kaynaklarına göre Demirçağı’nda Tabal Krallığı. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2(3), 34-46. https://dergipark.org.tr/tr/pub/odusobiad/issue/27567/290046
• Eker, Ü., & Zal, Ü. (2014). Risâle-i Temürçilik. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (4), 11-23. https://dergipark.org.tr/tr/pub/uygur/issue/30036/324325
• Eker, Z. (2022). “Demiri biz indirdik” mealindeki âyetin yorumu üzerine. Katre International Human Studies Journal, (14), 42-72. https://dergipark.org.tr/tr/pub/katre/issue/74492/1168677 Eliade, M. (2003). Demirciler ve simyacılar (M. E. Özcan, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Ercilasun, A. B. (2007). Ergenekon Destanı. Makaleler, dil-destan-tarih-edebiyat (E. Arıkoğlu, Yay. Haz.). Akçağ Yayınları.
• Ersoy, E. (2017). Münirî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196156/muniri-divani.html Eyüboğlu, E. K. (1973). On üçüncü yüzyıldan günümüze kadar şiirde ve halk dilinde atasözleri ve deyimler (tabirler) (Cilt 1-2). Doğan Kardeş Matbaacılık.
• Fathalizade, A. (2010). Orta Çağ’da, Yakındoğu’da demir çelik üretimi ve kılıç yapımı. Metalürji Mühendisleri Dergisi, (158), 34-36. https://www.metalurji.org.tr/dergi/dergi158/d158_3443.pdf
• Gezer, S. (2006). “Enzelnâ el-hadîd” [el-Hadid 57/25] ifadesinin tercüme ve yorumları üzerine bazı değerlendirmeler. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5(10), 97-110. https://dergipark.org.tr/tr/pub/hititilahiyat/issue/7695/100817
• Gökalp, Z. (1976). Türk töresi (H. Dizdaroğlu, Haz.). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gömeç, S. (1998). Tarihte ve günümüzde Saha Türkleri. AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 19(30), 175-203. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000123
• Graves, R. (2010). Yunan mitleri. Say Yayınları.
• Gülensoy, T. (2017). Ve… Tanrı Türk’ü yarattı (Türk boylarının mitolojileri, destanları ve efsaneleri ile Zebur, Tevrat ve Kur’an-ı Kerim’e göre dünyanın ve kişi oğlunun yaratılışı). Bilge Kültür Sanat.
• Güran, T. (2004). İktisat tarihi. Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Gürbüz, M. (2018). Kâbilî, Sultân-ı Hûbâna Münâsib Eş‘âr. Kültür ve Turizm Bakanlığı https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208513/sulan-i-bana--munasib-esar.html
• Hançerlioğlu, O. (2000). Dünya inançları sözlüğü. Remzi Kitabevi.
• Harman, Ö. F. (1996). Hâbil-Kâbil. İslâm Ansiklopedisi (C. 14). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 376-378. https://islamansiklopedisi.org.tr/habil-ve-kabil
• Hooke, S. H. (1993). Ortadoğu mitolojisi - Mezopotamya, Mısır, Filistin, Hitit, Musevi, Hristiyan mitosları (A. Şenel, Çev.). İmge Kitabevi Yayınları.
• İnan, A. (1948). Eski Türklerde ve folklorda “ant”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 6(4), 279-290. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2152451
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün şamanizm. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İntizâmî. Sûrnâme-i Hümâyûn. TSMK, H. 1344.
• Kahraman, S. A., & Dağlı, Y. (2003). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (C. 1, 2. Kitap). Yapı Kredi Yayınları.
• Kam, Ö. F. (2008). Divan şiirinin dünyasına giriş (Âsâr-ı Edebiye Tedkîkâtı) (H. Çeltik, Haz.). Birleşik Yayınları.
• Karabacak, M. (2018). Kur’an ve Hadisler Bağlamında Hz. Dâvûd’un Örnekliği. Mütefekkir, 5(9), 187-204. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.441661
• Karataş, A. (2013). Hindî Mahmûd, Kısas-ı Enbiyâ (Peygamber kıssaları). http://ekitap.yek.gov.tr/Uploads/ProductsFiles/9596bd5d-ddff-46ad-8811-bd8d1a1e0964.pdf
• Kavruk, H. (y.t.y.). Şeyhülislam Yahyâ Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78405/seyhulislam-yahya-divani.html
• Kaya, B. A. (2017). Azmizâde Hâletî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196456/azmizade-haleti-divani.html
• Kaya, D. (2019). Âşık edebiyatında esnaf ve iş destanları. https://dogankaya.com/fotograf/dogan_kaya_esnaf_destanlari.pdf
• Kitab-ı Mukaddes -Eski ve Yeni Ahit-. (2006). Kitab-ı Mukaddes Yayınları.
• Kıyak, A. (2010). İslam öncesi Türk kültüründe yıldızlarla ilgili inanışlar. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15(2), 189-197. https://dergipark.org.tr/tr/pub/firatilahiyat/issue/68908/1088680 Kirişçioğlu, M. F. (2007). Saha Yakut Türklerinin Kut Sür inancı. 2. uluslararası büyük Türk dili kurultayı (İhsan Doğramacı’ya armağan) 25-30 Eylül 2007, Bişkek (s. 234-238). Bilkent Üniversitesi.
• Koçu, R. E. (1966). İstanbul ansiklopedisi (C. 8). Koçu Yayınları.
• Küçük, S. (y.t.y). Bâkî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78361/baki-divani.html
• Macit, M. (2017). Nedîm Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196897/nedim-divani.html
• Olding, F. (2019). The gods of gwent: Iron Age and Romano-British deities in South-East Wales. Monmouthshire Antiquarian Association, 35(20), 9-36.
• Öztürk, N. (2002). İlahi dinlerde yemin, keffaret ve kurban. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(13), 167-192. https://dergipark.org.tr/tr/pub/neuifd/issue/19707/210552
• Seyyid Lokman. Zübdetü’t-tevârîh. Chester Betty, T 414.
• Seyyid Lokman. Zübdetü’t-tevârîh. TSMK, H. 1321.
• Seyyid Muhammed ibn Emir Hasan el-Suûdî. Metâli‘ü’s-sa‘âde ve yenâbi‘ü’s-siyâde. Bibliotheque Nationale, Supplément Turc 242.
• Sultanların Aynaları. (1998). Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları.
• Sülün, M. (2009). Demirin inzâlinden Kur’ân’ın inzâline bir nüzûl analizi. Akademik Araştırmalar Dergisi, (XLIII), 155-176.
• Şenocak, E. (2013). Göç ve Ergenekon destanlarında mitostan ütopyaya yolculuk. Journal of Turkish Studies, 8(1), 2525-2537. https://turkishstudies.net/DergiTamDetay.aspx?ID=4162
• Taberî (1991). Milletler ve hükümdarlar tarihi (C. 1). (Z. K. Ugan, & A. Temir, Çev.). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Tanrıbuyurdu, G. (2018). Kalkandelenli Mu'îdî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215366/kalkandelenli-mu39idi-divani.html
• Tarlan, A. N. (1967). Zâtî Divanı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tez, Z. (2016). Meslekler tarihi, eskiçağdan günümüze zanaatsal ve sanatsal uğraşlar. İnkılâp Kitabevi.
• Tok, G. (2007). Yer demir… İlkçağlarda demir ve demirciler. Bilim ve Teknik Dergisi, (476), 42-46. https://services.tubitak.gov.tr/edergi/yazi.pdf;jsessionid=kVF17XHXjD5sjWtJtM2rfdAA?dergiKodu=4&cilt=40&sayi=566&sayfa=42&yaziid=23673
• Tökel, D. A. (2000). Divan şiirinde mitolojik unsurlar. Akçağ Yayınları.
• Tural, S. (2020). İskitler ve madencilik sanatındaki yerleri. Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi, 4(1), 69-90. https://dergipark.org.tr/tr/pub/toplumsalbilimler/issue/54426/749051
• Uğur Çerikan, F. (2015). Türk kültüründe demir (Tez no. 412134) [Doktora tezi, Pamukkale Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Un, F. H. (2011). Karşılaştırmalı Hint ve Yunan mitolojisi (Tez no. 302114) [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Yağcı, M. (2015). Türk kültüründe demir ve demircilik (VI-XII. yüzyıllar) (Tez no. 415579) [Yüksek lisans tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Yenikale, A. (2017). Sünbülzâde Vehbî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196833/sunbulzade-vehbi-divani.html
• Yerli, S. (2019). Türk kültüründe demircilik ve günümüz demirci ustalarının sosyolojik portreleri (Tez no. 564169) [Sanatta yeterlik tezi, Akdeniz Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Ziya Paşa (1292/1875-76). Harâbât (C. 2). Matabaa-i Âmire.