KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE “ZEHRİ YEDİ TASTAN GEÇMEK” DEYİMİNİN KÖKENİ ÜZERİNE

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 4, 43 - 50, 31.12.2018

Ayşe Yıldız

https://doi.org/10.34083/akaded.489740

Öz

Klasik Türk şiiri,
gerek eski Türkçe devresinden beri izleri takip edilebilen gerekse tercüme
yoluyla dilimize kazandırılan deyimler açısından oldukça zengindir. Tercüme
yoluyla dilimize geçen deyimlerin izlerini takip etmek ve kaynak dili
belirlemek her zaman mümkün olmamaktadır. Deyim sözlüklerinde yer almayan ancak
yapısı itibariyle deyim özelliği gösteren ve kökeni tam olarak bilinmeyen
deyimlerden biri de “zehri yedi tastan geçmek”tir.  Toplam 16 beyitte tespit edilebilen “zehri
yedi tastan geçmek” tabirine kelime ve deyim sözlüklerinde rastlanılmamıştır. Bu
çalışmada örnek beyitlerin bağlamından hareketle deyime anlam önerileri
sunulacaktır.

Deyimin yer aldığı
beyitlerdeki kelimelerin üç farklı grupta toplandığı söylenebilir: Gökyüzü,
yılan ve olumsuz durum ve duygularla ilgili olanlar. Bu gruplama deyimin
anlamının astroloji ve mitoloji ile bağlantılı olabileceğini düşündürmektedir.
Yılan, hikmetin, zamanın ve kaderin sembolü olup aynı zamanda sırları korur. İnsanların
kaderinin de yedinci kat gökte (Levh-i Mahfuz’da)saklı olduğuna inanılır.
Felek, insanların –özellikle kötü- kaderlerinden sorumlu tutulur. Kaderin
yedinci kat gökten, gökyüzü katmanlarını geçerek insana ulaşması/ vakti
geldiğinde gerçekleşmesi ile zehrin yedi tası geçerek ölümcüllüğünü açığa
çıkarması arasında bir paralellik görülür. Bu çalışmada, insanların
kaderlerinin yapraklarında yazıldığı hayat ağacı ve bu ağacı koruyan ve
dolayısıyla tanrısal bilgiye vâkıf yılanın, ağaç zikredilmeksizin bu inanışa
telmihen kullanılmış olduğu ve yedi tastan geçen zehrin ise felek üzerinden
kaderle hesaplaşma anlayışının bir başka ifadesi olarak şiirde yer bulduğu
sonucuna ulaşılmıştır.     

Anahtar Kelimeler

zehri yedi tastan geçmek, yılan, gökyüzü, kader

Kaynakça

• KAYNAKÇAAksoyak, İ. Hakkı (2003). Gelibolulu Mustafa Âlî Tuhfetü’l-Uşşâk. Ankara: MEB Yay.
• Akyüz, Kenan, Süheyl Beken, Sedit Yüksel, Müjgan Cunbur (1990). Fuzulî Divanı. Ankara: Akçağ Yay.
• Arı, Ahmet (2003). Sâkıb Dede ve Dîvânı. Ankara: Akçağ Yay.
• Cooper, J. C. (1978). An Illustrated Encyclopaedia of Traditional Symbols. London: Thames and Hudson Press.
• Çavuşoğlu Mehmed -M. Ali Tanyeri, Hayretî Divanı, İstanbul Üniversitesi Yay, İstanbul 1981.
• Çavuşoğlu, Mehmed -M. Ali Tanyeri, Zâtî Divanı, C. III, İstanbul Üniversitesi Yay, İstanbul 1987.
• Çavuşoğlu, Mehmed (1977). Yahya Bey Divan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay.
• Eliade, Mircea (2015). Dinler Tarihine Giriş. (çev. Lale Arslan Özcan). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Eliade, Mircea (2014). Şamanizm. (çev. İsmet Birkan). Ankara: İmge Kitabevi.
• Erbaş, Ali (2012). “Tûbâ”. İslam Ansiklopedisi. C. 41. İstanbul: TDV Yay.316-317.
• Gardin, Nanon -Robert Olorenshaw-Jean Gardin-Olivier Klein (2014). Larousse Semboller Sözlüğü. (çev. Beyza Akşit). İstanbul: Bilge Yay.
• Gören, Erman (2014). “Yakındoğu Kökenli Yılan Motifinin Yunan-Roma Dinindeki Alımlanışı”. Yılan Kitabı. (edt. Emine Gürsoy Naskali). İstanbul: Kitabevi Yay.
• Gürkan, Salime Leyla (2013). “Yılan”. İslam Ansiklopedisi. C. 43. İstanbul: TDV Yay. 527-529.
• Jung, Carl G. (2016). İnsan ve Sembolleri. (çev. Hatice Mukaddes İlgün). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Kaya, Bayram Ali (2003). The Dîvân of Azmî-zâde Hâletî, Introduction and Critical of his Dîvân. Turkish Sources XLIX. Harvard University.
• Kurnaz, Cemal (1995). “Felek-Edebiyat”. İslam Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: TDV Yay. 306-307.
• Kutluer, İlhan (1995). “Felek” İslam Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: TDV Yay. 303-306.
• Küçük, Sabahattin (1994). Bâkî Divanı. Ankara: TDK Yay.
• Öztürk, Zehra (2001). Hamdullâh Hamdi’s Mesnevi Yûsuf ve Zelîhâ. Turkish Sources XLII. Harvard University.
• Tarlan Ali Nihad (1970). Zâtî Divanı. C.II. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay.
• Tarlan, Ali Nihad (1997). Necâtî Beg Divanı. İstanbul: MEB Yay.
• Tarlan, Ali Nihad (1968). Zâtî Divanı. C.I. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay.
• Topaloğlu, Bekir (1988). “Ağaç (İslam’da Ağaç)”. İslam Ansiklopedisi. C.1. İstanbul: TDV Yay. 457-459.
• Uludağ, Süleyman (2009). “Sidretü’l-Müntehâ”. İslam Ansiklopedisi. C. 37. İstanbul: TDV Yay. 151-152.
• Usta, İbrahim (2015). İslam Öncesi Arap Mitolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yay.
• Yavuz, Yusuf Şevki (2001). “Kader”. İslam Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: TDV Yay. 58-63.
• Yavuz, Yusuf Şevki (2003). “Levh-i Mahfuz”. İslam Ansiklopedisi. C. 27. İstanbul: TDV Yay. 151.
• Yıldırım, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Yöndemli, Fuat (2004). Tarih Öncesinden Günümüze Yılan. Ankara: Piramit Yay.