Doğu Grubu Ağızlarında Eylemlerin Söz Dizimsel İstem Farklılıkları

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 287 - 315, 30.04.2022

Bilgit Sağlam Ahmet Buran

https://doi.org/10.34083/akaded.1086590

Cited By: 1

Öz

İstem (valency) bir istem taşıyıcısının etrafında söz dizimsel düzeyde doldurulacak boşluklar açma kapasitesi olarak tanımlanmaktadır. Kimi ad, önad ve ilgeçlerin de bu kapasiteye sahip oldukları bilinse de istem taşıyıcıları genel olarak eylemlerdir. Tümcede sunulan yargının temel taşıyıcısı olarak eylemler, bu özellikleri dolayısıyla tümcede hangi tamamlayıcıların bulunacağını ve tamamlayıcıların hangi anlam bilimsel ve söz dizimsel özelliklere sahip olmaları gerektiğini tayin eder. Bu bakımdan eylem sahip olduğu istem kapasitesi sayesinde tümcenin söz dizimsel özelliklerini büyük oranda belirler.

Lucien Tesniére (1959) tarafından ortaya atılan istem kavramı kendisinden sonra gelen araştırmacılar tarafından eylem merkezli söz dizimsel bir metot olarak geliştirilmiş ve birçok dilin eşzamanlı, tarihsel ve karşılaştırmalı incelemelerinde kullanılmaya başlanmıştır. Bu çalışmada da Doğu Grubu Ağızları’ndaki eylemlerin ölçünlü dilden farklı istem gerçekleşmeleri incelenmiştir. “Doğu Grubu Ağızlarında İstem” adlı doktora tez çalışması için hazırlanan derlem kullanılarak eylemlerin söz dizimsel düzeyde görülen istem farklılıkları tespit edilmiş ve bu farklılıklar; farklı tamamlayıcı sayısı, farklı tamamlayıcı tipi ve farklı durum eki kullanımı başlıkları altında değerlendirilmiştir. Söz dizimsel farklılıkların olası nedenleri ise ağızların bazı arkaik kullanımları muhafaza etmeleri ile dil ilişkileri ve iki dillilik gibi dil dışı etkenler üzerine temellendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstem dil bilgisi, Doğu Grubu Ağızları, söz dizimi, söz dizimsel istem, durum eki.

Syntactic Valency Differences of the Verbs in East Anatolian Turkish

Öz

The term valency is defined by Lucien Tesnière (1959) as the capacity of verbs to open slots to be filled at the syntactic level. Although following researches after Tesnière (1959) made it clear that nouns, adjectives and postpositions also have the capacity to open syntactic slots, verbs are concidered to be the main valency carrier in a sentence. The verbs, with this central role, have the capacity to determine the minimum number of the complemets and their syntactic and semantic features to ocur in a sentence.
After Tesnière, the concept of valency was developed with theoretical contributions and evolved into a syntactic analysis method called valency grammar and in the last few decades a number of synchronical, historical and comparative valency descriptions of languages have been done.

This study is a comparative valency analysis of standard Turkish and East Anatolian Turkish dialects (EAT). By using the corpus prepared for the doctoral thesis titled "Valency in East Anatolian Turkish Dialects", the syntactic differences of verbs were determined and the possible reasons for these differences were emphasized. The differences in the syntactic valency are discussed under three titles: number of complements, types of complements and the use of case suffixes. In this study, it is claimed that the syntactic differences in East Anatolian Turkish are eighter linked to historical periods of Turkish or contact-induced change which developed through language contact and bilingualism.

Anahtar Kelimeler

İstem dil bilgisi, Doğu Grubu Ağızları, söz dizimi, söz dizimsel istem, durum eki.

Kaynakça

• Allerton, D. J. (1982). Valency and the English Verb. Academic Press.
• Aydın Özkan, I. (2017). Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem. Grafiker Yayınları.
• Badıllı, K. (1965). Kürtçe Grameri: Kurmançça Lehçesi. Ankara Basım ve Ciltevi.
• Bondzio, W. (1971). Valenz, Bedeutung und Satzmodelle. Helbig, G., (ed.), Beitrage zur Valenztheorie (s. 85-103). Halle und The Hague.
• Bondzio, W. (1978). Abriss der sematischen Valenztheorie als Grundlage der Syntax II. Zeitschrift für Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung, 31(1), 21-33.
• Bulut, C. (2005). Iranian Influences in Sonqor Turkic. Csato, E. A., Isaksson, B.,and Jahani, C.(ed.), Linguistic Convergence and Areal Diffusion: Case studies from Iranian, Semitic and Turkic (s. 241-270). RoutledgeCurzon
• Bulut, C. (2006). Syntactic traces of Turkic-Iranian contiguity. An areal survey of language contact-induced in patterns of relativization. Johanson, L. & Bulut, C. (ed.), Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects (s. 165-209). Harrassowitz Verlag.
• Buran, A. (baskıda). Elazığ İli Ağızları. Türkiye Türkçesi Ağızlarından Seçmeler. TDK Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press.
• Csato, E. A. (2000). Some Syntactic Variation in Turkish Dialects. Erguvanlı Taylan, E. & Özsoy, S. (haz.), Türkçe'nin Ağızları Çalıştayı Bildirileri (s. 81-85). Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Demir, İ. (2014). Türkçede Belirtme-Yönelme Hâli Ekleri ve Güneybatı Anadolu Ağızlarındaki Kullanımı. Sosyal Bilimler Dergisi 16(1), 129-147.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişimleri. [Yayımlanmamış Doktora Tezi.] Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Doğan, N. (2015). Türkçe Sıfatların İstem Bilgisi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 12(3), 77-90.
• Dowty, D. (2000). The Dual Analysis of Adjuncts/Complements. ZAS Papers in Linguistics. https://semanticsarchive.net/Archive/GZhNGUxZ/dowty.Oslo.pdf
• Erdem, M. (2017). Türk Dillerinde Geçişsiz ve Geçişli Fiil Değişmesi ve Söz Dizimsel Sonuçları: doğ- fiili Örneği. Gazi Türkiyat, 21, 1-18.
• Ehnert, R. (1974). Liste der Grundvalenz: der häufigsten deutschen Verben. Oulu.
• Ercilasun, A. B. (2002). Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. TDK Yayınları.
• Erguvanlı-Taylan, E. (1998). Türkçe'de Tümce Yapısına Sahip Tümleç Yantümceleri. İmer, K. & Subaşı Uzun, L. (ed.), Doğan Aksan Armağanı (s. 155-164). Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları.
• Fillmore, C. J. (1968). The Case for Case. http://linguistics.berkeley.edu/~syntax-circle/syntax-group/spr08/fillmore.pdf, 21-128.
• Fillmore, C. J. (1977). The Case for Case Reopened. Syntax and Semantics: Grammatical Relations, 8, 59-81.
• Fillmore, C. J. (2003). Valency and Semantic Roles: the Concept of Deep Structure. Ágel, V., Eichinger, L. M., Eroms, H. V., Hellwig, P., Heringer, H. J. & Lobin, H. (ed.), Dependency and valency : An International Handbook of Contemporary Research (s. 457-475). Walter de Gruyter.
• Golzar, H. A. (2016). Türkçe Fiillerde İstem (Ettirgen Yapılarda). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Gökçür, E. (2012). Van Gölü Havzası Ağızları. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Götz-Votteler, K. (2007). “Describing Semantic Valency”. Herbst, T., Götz- Votteler, K. (ed.), Valency – Theorical, Descriptive and Cognitive Issues (s. 37-50.). Mouton de Guyter
• Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve Yöresi Ağızları. TDK Yayınları
• Gülensoy, T., & Buran, A. (1994). Elazığ Yöresi Ağızlarından Derlemeler. TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. (2002). Uşak İli Ağızları. TDK Yayınları.
• Günay, T. (1978). Rize İli Ağızları. Kültür Bakanlığı MFAD Yayınları.
• Menz, A. (2002). The dialect of Erzurum: Some remarks on adverbial clauses. Turkic Languages 6, 199-214.
• Helbig, G. (1982). Valenz und Sprachebenen. Zeitschrifft für Germanistik 3(1), 68-84.
• Helbig, G. (1992). Problem der Valenz und Kasustheorie. Amx Niemeyer Verlag.
• Helbig, G., & Schenkel, W. (1983). Wörterbuch zur Valenz und Distribution deutscher Verben. Max Niemeyer Verlag.
• Herbst, T. (1988). A Valency Model for Nouns in English. Journal of Linguistics, 24, 265-301.
• Hyltenstam, K. & Obler, L. (1989). Bilingualism Across the Lifespan: Acquisition, Maturity, and Loss. Cambridge University Press
• İlker, A. (2013). Ağız Alanlarında Yükleme ve Yönelme Değişimesinin Sebepleri Üzerine Yeni Bir Bakış. Leyla Karahan Armağanı (s. 633-649). Akçağ Yayınları
• Karahan, L. (2015). Bir Hypercorrection (Aşırı Düzeltim Örneği): Batı Anadolu Ağızlarında Ünlü Nöbetleşmesi. Gül , B.(ed.), Alkış Bitig: Kemal Eraslan Armağanı (s. 59-66). Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü
• Karahan, L. (2016). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Eş Sesli(leşen) Ekler: {+DAn} Ayrılma ve Vasıta Hâli Eki. Gökdağ, B. A. & Muradov, N. (ed.), Türklük Biliminden Bir Ömür: Prof. Dr. Tofiq Hacıyev Kitabı (s. 315-322). Akçağ Yayınları
• Katz, J. J., & Fodor, J. A. (1963). The Structure of a Semantic Theory. Language, 39(2), 170- 210.
• Korhonen, J. (1977). Studien zu Dependenz, Valenz und Satzmodell: Teil I. Theorie, Praxis der Beschreibung der deutschen Gegenwartssprache: Dokumentation, kritische Besprechung. Lang.
• Korkmaz, Z. (1995). Batı Anadolu Ağızlarında Yazı Dilinden Ayrılan İsim Çekimi Ekleri ve Fonologie-Morphologie Bağlantısı. Z. Korkmaz, Türk Dili Üzerine Araştırmalar II (s. 222-231). TDK Yayınları.
• Kövecses, Z., & Radden, G. (1998). Metonymy: Developing a Cognitive Linguistic View. Cognitive Linguistics, 9(1), 37-77.
• Osborne, T. & Kahane, S. (2015). Translator’s Introduction. L. Tesnière, Elements of Structural Syntax (Timothy Osborne & Sylvain Kahane Çev.) (s. XXIX-LXXIII). John Benjamins Publishing Company
• Pasch, R. (1977). Zum Status der Valenz. Linguistische Studien Reihe A Arbeitsberichte, 42, 1-50.
• Růžička, R. (1978). Three Aspects of Valence. W. A. (ed.), Valence, Semantic Case and Grammatical Relations (s. 47-53). Jhon Benjamins Publication Company. Sağlam, B. (2020). Doğu Grubu Ağızlarında İstem. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Sevortyan, E. V. (1960), Türk Dillerinde Fiillerin Geçişli (Transitif) Geçişsiz (İntransitif) Olmalarına Dair. VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler (s. 181-190.). Türk Dil Kurumu Yayınları
• Spevak, O. (2014). Noun Valency. Jhon Benjamins Publication Company.
• Tarama Sözlüğü (TS) I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII (2009). TDK Yayınları
• Tesniére, L. (1959). Éléments de syntaxe structurale. Klincksieck
• Tesnière, L. (2015). Elements of Structural Syntax (Timothy Osborne & Sylvain Kahane Çev). John Benjamins Publishing Company.
• Tosun, İ. (2016). Ardahan İli Ağızlarının Ses ve Şekil Bilgisi Özellikleri. Payda Yayıncılık.
• Valdimarsson, S. M. (2012). Semantic Roles - The Aspectual Interface Hypothesis and Argument Realizations. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Sigilum Universitatis Islandiae
• Welke, K. M. (1988). Einführung in die Valenz und Kasustheorie. VEB Bibliographisches Institut.