Türkiye Türkçesinde Koku Alanını İfade Etme Biçimleri: Eylemler

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 4, 1416 - 1441, 30.12.2022

Fatma Özkan Kurt

https://doi.org/10.34083/akaded.1204093

Öz

İnsan yaşadığı süre boyunca algısal içerik hakkında konuşma ihtiyacı hisseder. Duyusal kanallarla gerçekleştirdiği algıyı, sözel olarak ifade etmek için de dili kullanır. Bu nedenle dillerde duyusal dile ilişkin farklı konuşma biçimleri bulunur. Bazı dillerde duyusal dili ifade etmek için biçimbirimlerle işaretleme yapılırken bazı dillerde bu sadece sözlüksel düzeyde kalır. Bazı dillerde bir duyusal kanalı ifade eden tek bir sözlüksel birim varken bazı dillerde her duyusal kanal için birer sözlüksel birim bulunur. Duyusal içerik hakkında konuşmada görülen bu çeşitlilik, duyusal dil çalışmalarına olan ilgiyi giderek arttırmaktadır.

Bu çalışmada Türkçede koku alanının sözlüksel olarak nasıl ifade edildiği sorusuna cevap aranmaktadır. Türklerin koku hakkında konuşma biçimlerini ortaya çıkarmak üzere sözlüksel kategorilerden eylemlere odaklanılmaktadır. İncelenecek veriler, Türkçe Sözlük’ten (2011) tespit edilmiştir.

Bu veriler, fiziksel duyum ifade eden soyut koku eylemleri ile sınırlandırılmıştır. Tespit edilen eylemler sözdizimsel ve anlambilimsel ilişkileri açısından değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmeye göre Türkiye Türkçesinde koku alanını ifade eden 11 soyut eylem bulunmaktadır. Merkezde kokmak eylemi bulunur. Diğer eylemler kokmak eyleminden genişletilmiş eylemlerdir. Daha sonra eylemlerin geçirmiş olduğu biçimbilgisel süreçler belirlenmiş, bu süreçlerin söz konusu eylemlerin sözdizimsel ve anlambilimsel ilişkilerini etkiledikleri tespit edilmiştir. Bu süreçlerin aynı zamanda eylemlerde algılayanın beğeni değerini de açıkça etkilediği elde edilen bulgular arasındadır.

Anahtar Kelimeler

Duyusal dil, koku, eylem, sözdizimsel, anlambilimsel, Sensory linguistics, olfactory, verb, syntactic, semantic

Forms of Expression the Domain of Olfaction in Turkish: Verbs

Öz

Human feel the need to talk about perceptual content throughout his life. It also uses language to verbally express the perception it performs through sensory modal. For this reason, languages have different forms of speech related to sensory language. In some languages, morphemes are marked to express the sensory language, while in some languages this remains only at the lexical level. Some languages have a single lexical unit describing a sensory channel, while some languages have a lexical unit for each sensory modal. This diversity in talking about sensory content is increasing interest in sensory language studies.

In this study, an answer is sought to the question of how the olfactory domain is expressed lexically in Turkish. It focuses on verbs from lexical categories to reveal the way Turks talk about smell. The data to be analyzed was obtained from the Turkish Dictionary (2011).

These data are limited to abstract olfactory verbs expressing physical sensations. The detected verbs were evaluated in terms of their syntactic and semantic relations. According to this evaluation, 11 abstract verbs are expressing the olfactory domain in Turkish. At the center is to smell. Other verbs are extended verbs from to smell. Then, the morphological processes of the verbs were determined, and it was determined that these processes affected the syntactic and semantic relations of the verbs in question. It is among the findings that these processes also clearly affect the hedonic value of the perceiver in verbs.

Anahtar Kelimeler

Sensory linguistics, olfactory, verb, syntactic, semantic

Kaynakça

• Akcan İbe, P. (2010). Konu Rolleri: Türkçe Eylem Veritabanı Temelinde Bir Anlambilimsel Konu Rolleri Modeli Önerisi. [Yayımlanmamış doktora tezi].Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aksan, Y. vd. (2012). Construction of the Turkish National Corpus (TNC). In Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012.) İstanbul. Turkey.
• Albiz, Ü. (2022). Çoğuldizgeye göre postmodern yazının oluşumunda çevirinin rolü: Patrick Süskind’in postmodern eseri “Koku”nun dizgeye katkısı. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (28), 630- 646. DOI: 10.29000/rumelide.1132603.
• Arslan, F. & İşler, İ. (2020). Koku/Bellek Değerlerden Söz Nefesine Rayiha Çiçeklenmesi ve “Pinhan”. Uluslararası Sosyal Bilimler Akademi Dergisi. (3). 127- 149.
• Ayan, E. & Türkdil, Y. (2014). Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Görme Duyu Fiilleri. Uluslararası Sosyal Araştırmaları Dergisi. 26- 41.
• Aydın Özkan, I. (2017). Türkçede İstemi Artıran Biçimbilgisel Kategoriler. JASS International Journal of Social Science. 60: 183- 195.
• Aydın Özkan, I. (2017). Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem (VALENZ). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Balta, C. (2019). Füruzan’ın “Gecenin Öteki Yüzü” Adlı Hikâyesinde Duyu Unsurları. Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları. 11/22. 307- 327.
• Bilgin, E. Z. (2020). Sünnette Koku Kullanımı ve “Bana Güzel Koku Sevdirildi” Hadisi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demir, M. A. (2015). Divan Şiirinde Sevgilinin Saçının Kokusu. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Doğan, H. (2022). Koku’nun Tarihine Bir Katkı: Eski Anadolu Türkçesi Metinlerinde Bitkisel Kokunun Kullanımı. SOBİDER. 394- 411.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Doğan, N. (2016). Türkçede Orta Çatı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 9/43.195-206.
• Erdem, M. (2006). Türkmen Türkçesinde Hareket Fiillerinin “İstem”e Göre Anlam Değişmeleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. S. 2. 38- 50.
• Emen, H. (2022). Tasavvuf ve Tarikatlarda Güzel Koku: Osmanlılarda Tasavvufi ve Dini Mekânlarda Güzel Koku Kullanımına Dair Değerlendirme. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 101. 441- 456.
• Evans, N. & Wilkins D. (2000). In the Mind’s Ear: The Semantic Extensions of Perception Verbs in Australian Languages. Language. Vol. 76. No: 3. 546- 592.
• Goldstein, B. E. (2010). Sensation and Perception. Wadsworth Publishing Co. 2010.
• Harrison D. K. (2007). When Languages Die: The extinction of the world’s languages and the erosion of human knowledge. Oxford University Press.
• Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesinde Duyu Fiillerinde Anlam ve Kelime Sıklığı İlişkisi. SUTAD. 53- 74.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Hirik, E. (2021). Türkiye Türkçesinde ‘Mental İsimler’. Dil Araştırmaları. 28: 33- 55.
• Ibarretxe-Antuñano, I. (2021). The domain of olfaction in Basque. by Łukasz Jędrzejowski; Przemysław Staniewski. [Ed]. The Linguistic of Olfaction. John Benjamins Publishing Company. 73- 112.
• Jędrzejowski Ł. & Staniewski P. (2021). Rendering what the nose perceives: An introduction. Łukasz Jędrzejowski; Przemysław Staniewski. [Ed.] The Linguistic of Olfaction. John Benjamins Publishing Company. 1-34.
• Kamchybekova A. K. (2010). Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kara, E. & Sebzecioğlu, T. (2020). Türkçede İşteştirilebilen Eylem Tabanlı Sözcüklerin Seçilim Koşulları. Atlas Journal. Vol: 6. 749-775.
• Kotjevskaaja-Tamm, Rakhilina E., Vanhove M. (2016). The semantics of lexical typology. Nick Riemer. [Ed.] The Routledge Handbook of Semantics. Routledge. 434-454.
• Kumcu, A. (2021). Linguistic Synesthesia in Turkish: A Corpus-based Study of Crossmodal Directionality. Metaphor and Symbol. C. 35. S. 4. 241-255.
• Lee Amy Pei- Jung. (2015). Lexical categories and conceptualization of olfaction in Amis. Language and Cognition, 7(3), 321- 350.
• Levinson, S. C. & Majid, A. (2014). Differential Ineffability and the Senses. Mind&Language. Vol. 29. No. 4. 407- 427.
• Nakıboğlu, G. (2021). “[B]en gözlerimle dinlerken”: Tevfik Fikret’in şiirlerinde edebî sinestezi ve bir edebî sinestet olarak Tevfik Fikret. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi.(25). 468-504.
• O’Meara C. & Majid, A. (2016). How Changing Lifestyles Impact Seri Smellscapes and Smell Language. Anthropological Linguistics. Vol. 58. 107- 131.
• Ozan, V. (2020). Kokular Kitabı. 7. Basım. Everest Yayınları.
• Ozan, V. (2021). Kokular Kitabı- III Kültürler. 4. Basım. Everest Yayınları.
• Özcan, Y. (2009). Refik Halid Karay’ın “Şeftali Bahçeleri” Adlı Hikayesi Üzerine Bir Dil İncelemesi. Türk Dili. S. 688. 331- 338.
• Sarı, İ. (2019). Algı Fiillerinde Çokanlamlılık: Gör- Örneği. Erol Kuyma-Atiye Nazlı. Algı’ya Dair. Kesit Yayınları.
• Sebzecioğlu, T. (2008). Türkçede Edilgenlik. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Seçkin, K. (2020). Eski Türkçe Metinlerinden Örneklerle Mental Fiil Teorisi. Palet Yayınları.
• Sert, G. (2020). Durum. Erdoğan Boz. [Ed.]. Türkçede Dilbilgisel Ulamlar. Gazi Kitabevi. 125-156.
• Snow, D. L. (1971). Samoan Color Terminology a Note on the Universality and Evolutionary Ordering of Color Terms. Anthropological Linguistics. Vol. 13. 385- 390.
• Strik Lievers, F. (2015). Synaesthesia. A corpus-based study of cross-modal directionality. Functions of Language. 22:1. 69-95. doi 10.1075/fol.22.1.04str
• Strik Lievers, F.; Winter B. (2017). Sensory Language Across Lexical Categories. Lingua. https://doi.org/10.1016/j.lingua.2017.11.002.
• Şahin, S. (2012). Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Eğitim Kültür Dergisi. S. ¼. 45- 62.
• Şahin, Gözde G. & Adalı, E. (2018). Annotation of semantic roles fort he Turkish Proposition Bank. Lan Resources&Evaluation. 52: 673-706.
• Şirin User, H. (2010). Türk Dillerinde çilek ve yilek. Studies on the Turkic World. A Festschrift for Professor St. Stachowski on the Occasion of His 80th Birthday. E. Mańczak-Wohlfeld and B. Podolak. [Ed.]. Krakow. 131- 138.
• Turan, M. (2019). XIV ve XV. Yüzyıl Divanlarında “Koku” Kavramı Etrafında Oluşan Benzetme ve Hayal Dünyalarına Bir Bakış. SUTAD. (45). 251- 272.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Yayım. Türkçe Sözlük.
• Uyanık, A. (2012). Patrick Süskind’in “Koku” Adlı Romanının Türkçe Çevirisinde Dil Oyunları Eşdeğerliği. The Journal of Academic Social Science Studies. Vol. 5. 1219-1229.
• Uzunkaya, U. (2020). Eski Türkçede Koku, Tütsü ve Buhurdan. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (34). 164- 205. Vanhove, M. (2008). From Polysemy to Semantic Change. John Benjamins Publishing Company.
• Viberg, Å.. (1984). The verbs of perception a typological study. Explanations for Language Universals. B. Butterworth; D. Östen. [Ed.]. De Gruyter. 124- 162.
• Viberg, Å.. (2008). Swedish verbs of perception from a typological and contrastive perspective. Maria de los
• Ángeles Gómez González, J. Lachlan Mackenzie&Elsa M. González-Álvarez. [Ed.]. Languages and Cultures in Constrast and Comparison. John Benjamins. 123- 172.
• Viberg, Å. (2021). Why is smell special? A case study of a European language: Swedish. by Łukasz Jędrzejowski; Przemysław Staniewski. [Ed.]. The Linguistic of Olfaction. John Benjamins Publishing Company. 35-72.
• Whitt, R. (2010). Evidentiality and Perception Verbs in English and German. Oxford University Press.
• Winter, B. (2016). The Sensory Structure of the English Lexicon. PhD Thesis. UC Merced.
• Winter, B. (2019). Sensory Linguistics. Language, perception and metaphor. John Benjamins Publishing Company.
• Wnuk E. & Majid, A. (2014). Revisiting the limits of language: The odor lexicon of Maniq. Cognition 131. 125- 138.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. C. 2. S.1. 17- 51.
• Yıldız, H. (2017). Eski Uygurca Mental Fiiller. [Yayımlanmamış doktora tezi].Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldız, H. (2018). Atebetü’l-Hakayık’ta Algı Fiilleri. Karadeniz Araştırmaları. XV/60: 163-181.
• Yıldız, H. (2020). Eski Uygurcada Mental Fiiller Arası Geçişler Üzerine Notlar. Gazi Türkiyat. 26: 105-125.
• Yılmaz Yüksek, Y. (2020). Beden, Ses ve Koku: Gamze Arslan’ın Kanayak Kitabındaki Öykülerin Ekofeminist Okuması. Monograf Journal. No. 13. 92- 108.