Ahmedî, Mihrî Hâtun ve Şeyhî Divanlarında Atasözlerinin Kullanımı

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 837 - 853, 30.08.2024

Işılay Pınar Özlük

https://doi.org/10.34083/akaded.1502958

Öz

Atasözleri ait oldukları toplumun değer yargılarını, ahlâk anlayışını, inanışlarını, hayat ve tabiatla alâkalı tecrübelerini ortaya koyan sözlü kültür unsurlarıdır. Bu unsurlar günlük hayatta konuşma dilinin ayrılmaz birer parçasıdır. Atasözünde asıl olan bir durumla ilgili öğüt vermek, kişiyi doğru yola sevk etmek ve öngörüde bulunmaktır. Malzemesini hayattan alan edebiyat metinleri ait oldukları milletlerin yeme-içme kültürüne, giyim-kuşam özelliklerine, eğlencelerine, âdet ve inanışlarına dair birçok unsuru ihtiva eder. Yapı taşı dil olan edebî metni oluşturan unsurlar arasında dil ile ilgili hususiyetlerin olmaması düşünülemez. Döneme ve coğrafyaya has yerel söyleyişler, atasözleri ve deyimler, kalıp ifadeler edebî metinlerle günümüze kadar ulaşmıştır. Türk kültüründe Orhun Yazıtları’ndan itibaren varlığını takip edebildiğimiz atasözleri en önemli kültür miraslarımızdan biridir. Tezkire yazarlarının verdikleri bilgiler ışığında Klasik Türk Edebiyatı’nda atasözlerinin ilk defa XV. yüzyıl şairlerinden Sâfî’nin Divan’ında tespit edildiğini söylemek mümkündür. Klasik Türk edebiyatı geleneğinin yerleşmeye başladığı bu dönemde atasözlerinin Necâtî Bey başta olmak üzere pek çok şair tarafından kullanıldığı dikkat çekmektedir. Çalışmada XV. yüzyılda eser vermiş üç şairin divanlarından hareketle döneme ait atasözleri söz varlığı üzerinde durulmaktadır. Ahmedî, Şeyhî ve Mihrî Hatun’un çağdaşları gibi divanlarında atasözlerine yer verdikleri görülmektedir. Atasözlerinin birçoğu vezne uydurmak yahut döneme ait dil hususiyetleri sebebiyle günümüzdeki kullanımlarından farklı olduğu görülmektedir. Bazı beyitlerde de atasözlerinin bir kısmı mana bakımından beyitlerde yer almakla birlikte söz varlığı olarak görülmemektedir. Adı anılan divanlarda veri taraması sonucu toplam 40 atasözünün varlığı tespit edilmiş, örnek beyitlerle birlikte dikkatlere sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Atasözü, Ahmedî, Şeyhî, Mihrî Hâtun

The Vocabulary Of Proverbs In Ahmedî, Mihrî Hâtun And Şeyhî Dıwans

Öz

Proverbs are elements of oral culture that reveal the value judgements, morality, beliefs, life and nature-related experiences of the society to which they belong. These elements are an integral part of spoken language in daily life. The main thing in proverbs is to give advice about a situation, to direct the person to the right path and to make predictions. Literary texts, which take their material from the life lived, contain many elements of the eating and drinking culture, clothing-dressing, entertainment, customs and beliefs of the nations they belong to. Among the elements that make up the literary text, the building block of which is language, it is unthinkable that there are no language-related features. Local expressions, proverbs and idioms, phrases and expressions specific to the period and geography have survived to the present day through literary texts. Proverbs, whose existence can be traced in Turkish culture since the Orkhon Inscriptions, are one of our most important cultural heritages. In the light of the information given by Tezkire writers, it is possible to say that proverbs in Classical Turkish Literature were first identified in the Divan of Sâfî, one of the XVth century poets. It is noteworthy that proverbs were used by many poets, especially Necâtî Bey, in this period when the tradition of classical Turkish literature began to settle. This study focuses on the vocabulary of proverbs of the period based on the divans of three poets who worked in the XVth century. It is observed that Ahmedî, Şeyhî and Mihrî Hatun, like their contemporaries, included proverbs in their divans. It is seen that many of the proverbs are different from their current usage either to fit the meter or because of the language features of the period. In some couplets, some of the proverbs are included in the couplets in terms of meaning, but they are not seen as vocabulary. In the aforementioned divans, a total of 40 proverbs were identified as a result of the data search and presented to the attention with sample couplets.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Proverb, Ahmedî, Şeyhî, Mihrî Hâtun

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. İnkılap Yayınları.
• Alzyout, H. A. (2024). XVI. Yüzyıl Şair Tezkirelerinde Arapça Mesellerin Kullanımı. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25(46), 367-392. https://doi.org/10.21550/sosbilder.1321508
• Arslan M. (2018). Mihrî Hâtûn Divânı. 58679,mihri-hatun-divanipdf.pdf (ktb.gov.tr)
• Atalay, B. (1999). Divânü Lûgâti’t-Türk Tercümesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydoğan, Y. (trs). Ahmedî Dîvân. 10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf (ktb.gov.tr)
• Biltekin, H. (2018). Şeyhî Dîvânı. 61044,seyhi-divanipdf.pdf (ktb.gov.tr)
• Canım, R. (2000). Tezkiretü’ş-şuarâ ve Tabsıratü’n-nüzemâ. Atatürk Kültür Merkezi.
• Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Devellioğlu, F. (1998). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dinçer Arslan, S. (2017). Nev’î Divanı Sözlüğü (Bağlamsal dizin ve işlevsel sözlük). [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ardahan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Elçin, Ş. (1993). Halk Edebiyatına Giriş. Akçağ Yayınları.
• Eyüboğlu, E. K. (1973). On Üçüncü Yüzyıldan Günümüze Kadar Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri. Doğan Kardeş Matbaacılık.
• Kaçalın, M. S. (2023). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, A. (2012). Trabzon’lu Figani’de Atasözleri Ve Deyimler. Türk Dili Ve Edebiyatı Dergisi, 23, 165-174.
• Kaya, B. A. (2011). Atasözleri ve Deyimlerin Dîvân Şiirinde Kullanımı ile Dîvânların Bu Söz Varlıklarımız Bakımından Önemi. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6(6), 11-54. https://doi.org/10.15247/dev.69
• Mengi, M. (1986). Necati’nin Şiirinde Atasözlerinin Kullanımı. Erdem, 2(4), 47-58.
• Millî Kütüphane Başkanlığı. (1997). Türk Atasözleri ve Deyimleri. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2023). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üstüner, A. (1989). Karahanlıca ve Eski Anadolu Metinlerinde Deyimler, Atasözleri ve Kısa Hikâyeler.
• [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Yanar, A. (1997). Hayvan Motifli Atasözleri ve Deyimlerimiz. Devran Matbaacılık.
• Yurtbaşı, M. (1994). Sınıflandırılmış Türk Atasözleri.Özdemir Yayıncılık.