“Aygıt” Kelimesinin Etimolojisi Üzerine

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 277 - 292, 20.03.2025

Ferdi Güzel

https://doi.org/10.34083/akaded.1623446

Öz

“Alet, araç” anlamlarını taşıyan “aygıt” kelimesi ölçünlü Türkiye Türkçesine ağızlardan kazandırılmıştır. Tarihî ve çağdaş lehçelerin hiçbirinde bulunmayan aygıt, Türkiye Türkçesi ağızlarında birbiriyle bağlantılı olan birçok anlama sahiptir. Kelimenin daha çok Türkiye Türkçesinin Batı grubu ağızlarında yaygın bir kullanımı vardır. Etimolojik çalışmaların büyük bir kısmında yer almayan bu kelimenin yapısı hakkında bugüne kadar doyurucu bir açıklama yapılamamıştır. Bize göre aygıt kelimesi Türkiye Türkçesi ağızlarında ve bazı çağdaş Türk lehçelerinde “uzun sopa, sırık” anlamına gelen arkıt kelimesi ile bağlantılıdır ve arkıt> aykıt> aygıt şeklinde gelişme göstermiştir. Başlangıçta “çeşitli işler için kullanılan uzun sopa, sırık” anlamını taşımaktayken anlam genişlemesi ve genelleşme ile bazı ağızlarda “alet, araç-gereç” anlamını kazanmıştır. Türkçede damak seslerinin önündeki /r/ sesinin /y/’ye dönüştüğü bazı örnekler arkıt> aykıt> aygıt gelişiminin ses bilgisi yönünden mümkün olduğunu göstermektedir. Aygıt ile arkıt arasındaki anlam ortaklıkları ve Anadolu ağızlarındaki “ağaç, kereste” anlamını taşıyan bazı kelimelerin aygıt ile benzer anlamlar taşıması da iki kelime arasındaki bağlantıyı desteklemektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi ağızları, etimoloji, söz varlığı, aygıt, arkıt

On the Etymology of the Word “Aygıt”

Öz

The word aygıt, which translates to “tool, instrument” has been incorporated into standard Turkish from dialects. Aygıt does not appear in any historical or contemporary dialects but possesses several interrelated meanings within the dialects of Turkey Turkish, particularly in the Western dialect group. The structure of this word, which is not included in most of the etymological studies, has not been satisfactorily explained so far. We suggest that aygıt is related to the word arkıt meaning “long stick, pole” in certain dialects of Turkey Turkish and some contemporary Turkish dialects. We believe the word has evolved from arkıt to aykıt, and finally to aygıt. While it initially referred to a "long stick or pole used for various tasks," it has come to encompass the broader meaning of "tool, equipment" in some dialects. Phonologically, the transformation from arkıt to aykıt to aygıt is plausible, as instances exist where the /r/ sound shifts to /y/ before palatal sounds in Turkish. Additionally, the shared meanings between aygıt and arkıt, along with the similarities found in certain Anatolian dialects for terms denoting “timber, pole” further reinforce the connection between these two words.

Anahtar Kelimeler

Turkish dialects, etymology, vocabulary, aygıt, arkıt

Kaynakça

• Acar, E. (2015). Kastamonu yöresi söz varlığı. Gazi Kitabevi.
• Acar, E. (2008). Kastamonu merkez ilçe ve köyleri ağzı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Acar, E. (2012). Kastamonu ve yöresi ağızları [Yayımlanmamış doktora tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Adamoviç, M. (2009). Floransalı Filippo Argenti’nin notlarına göre (1533) 16. yüzyıl Osmanlı Türkçesi (A. Merhan, Çev.). TDK yayınları.
• Aksan, D. (2006). Anlambilim, anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi. Engin Yayınevi.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Akçağ Yayınları.
• Atalay, B. (1941). Türk dilinde ekler ve kökler üzerine bir deneme. TDK Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2006). Misalli büyük Türkçe sözlük. Kubbealtı Neşriyatı.
• Baskakov, N. A. vd. (1991). Gagavuz Türkçesinin sözlüğü (İ. Kaynak & A. M. Doğru, Çev.). TDK Yayınları.
• Baskakov, N. A. & Taşçakova T. M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. (E. Gürsoy-Naskali & M. Duranlı, Haz.). TDK Yayınları.
• Bayram, B. (2019). Çuvaş Türkçesi sözlüğü. TDK Yayınları.
• Boeschoten, H. (2023). A dictionary of early middle Turkic. Brill.
• Caferoğlu, A. (1964). Anadolu ağızları konson değişmeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1963, 1-33.
• Caferoğlu, A. (1994). Anadolu dialektolojisi üzerine malzeme I. TDK Yayınları.
• Clauson, G. (1967). Eski Türkçe üzerine üç not. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1966, 19-37.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford University Press.
• Erdal, M. (1991). Old turkic word formation I-II. Otto Harrassowitz.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Bizim Büro Yayınları.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü-etimolojik sözlük. Bilge Kültür-Sanat.
• Güzel, F. (2021). Türkiye Türkçesi ağızlarında eskicil (arkaik) kelimeler. Fenomen Yayınları.
• Hakeri, H. B. (2003). Hakeri’nin Kıbrıs Türkçesi sözlüğü. Samtay Vakfı Yayınları.
• Kara, M. (2012). Ayrı düşmüş kelimeler. Kesit Yayınları.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçenin verintiler sözlüğü. TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2024). Türkçenin kökteşler sözlüğü. Akçağ Yayınları.
• Kaya, Ö. & Kozan, H. A. (2003). Mahalli kelimeler sözlüğü. Ukde Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1994). Güneybatı anadolu ağızları. TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer terimleri sözlüğü. TDK Yayınları.
• [Koşay], H. Z. & [Işıtman], İ. R. (1932). Anadilden derlemeler-I. Hâkimiyeti Milliye Matbaası.
• Koşay, H. & Aydın, O. (1952). Anadilden derlemeler-II. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Meninski, F. M. (1680). Thesaurus linguarum orientalium Turcicae-Arabicae Persicae: lexicon I-III.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan sözlük-çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüğü-. Liber Plus Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. TDK Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Redhouse, J. (1987). A Turkish and English lexicon: shewing in English the significations of the Turkish terms (new impression). Librarie du Liban.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov I. İzdatel’stvo Nauka.
• Sırkaşeva, L. T. & Kuçigaşeva, N. A. (2000). Teleüt ağzı sözlüğü (Ş. H. Akalın & Ç. Turgunbayev, Çev.). TDK Yayınları.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches wörterbuch. Księgarnia Akademicka.
• Şemsettin Sami (2010). Kâmûs-ı Türkî (P. Yavuzarslan, Haz.). TDK Yayınları.
• Tannagaşeva, N. N. K. & Akalın, Ş. H. (1995). Şor sözlüğü. Çukurova Üniversitesi Basımevi.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. TDK Yayınları.
• TDK (1935). Türkçeden Osmanlıcaya cep kılavuzu. Devlet Basımevi
• TDK (1939-1949). Türkiyede halk ağzından söz derleme dergisi I-IV. Cumhuriyet Matbaası.
• TDK (1963-1982). Derleme sözlüğü I-XII. TDK Yayınları.
• TDK (2023). Türkçe sözlük. TDK Yayınları.
• TDTC (1934). Osmanlıcadan Türkçeye söz karşılıkları tarama dergisi I-II. Devlet Matbaası.
• Tekin, T. (2013a). Ön Türkçede ünsüz yitimi. Makaleler I- Altayistik. TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2013b). Notes on old Turkic word formation. Makaleler II- Tarihi Türk Yazı Dilleri. TDK Yayınları.
• Tietze, A. (2016). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı I (A-B). Türkiye Bilimler Akademisi.
• Turan, F. (2002). An eighteenth century Ottoman account of Aydin dialect: Aydin Lügāti and its linguistic characteristics. F. Turan & N. Demir (Ed.), In Scholarly Depth and Accuracy: A Festschrift to Lars Johanson içinde (s. 369-388). Grafiker Yayıncılık.
• Uygur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi sözlüğü. TDK Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Universitätsverlag Göttingen.