Yeni Bağlamlarında Devam Eden Sorunlar: Dijital Kapitalizm ve Kullanıcı Emeğini Yeniden Düşünmek Üzerine

Yıl 2016, Sayı: 26, 103 - 132, 31.12.2016

Serhat Kaymas

https://doi.org/10.31123/akil.441370

Öz

Sosyal Bilimlerde yeni zamanlar, kısmen yeni yöntemleri ve bakış açılarını çağırmakta

iken kısmen de var olan ya da süre giden tartışmalara yeniden bir değer biçme çabasını

teşvik etmektedir. Bu çalışma içerisinde, söz konusu ikinci yaklaşım belirlenmiştir.

Eleştirel ekonomi politik yaklaşımın genel bir değerlendirmesinin ardından, maddi

olmayan emek, eleştirel ekonomi politik yöntem içerisinde yeniden sorgulanmaktadır.

Yeni enformasyon ve iletişim teknolojileri söz konusu olduğunda, kullanıcı emeğinin

ve emeğin dönüşümünün sorgulanması özel bir çalışma geleneği oluşturmuşsa da,

en azından, Türkiye’de süre giden iletişim çalışmalarının bu doğrultuda da yeniden

değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu çalışma içerisinde kullanıcı emeği, Ekşi Sözlük

örneğinde çözümlenecektir. 28 Şubat 2016 tarihinde başlayan, bu çalışma içerisinde

sürecin bir aylık döneminin değerlendirildiği, Ekşi Sözlük direnişi aslında oldukça

temel bir düzeyde sosyal paylaşım siteleri ve kullanıcı emeği arasındaki ilişkinin

tartışılabilmesi adına oldukça anlamlı bir kesit sunmaktadır. Sosyal paylaşım siteleri

içerisinde kullanıcı emeğinin sermaye birikim süreci doğrultusunda “işe koşulmasının”

yanı sıra Sözlük yönetiminin, site tasarımını ve kullanıcılarla olan sözleşmelerini tek

taraflı olarak değiştirmesinin kullanıcılar içerisinde oluşturduğu hoşnutsuzluk, yeni

enformasyon ve iletişim teknolojileri içerisinde kullanıcı emeğine dair çalışmaların

yeniden sorgulanabileceği özel bir alan açmıştır. Bu çalışmada Ekşi Sözlük direnişi

örneğinde kullanıcı emeği ve emeğin dönüşümü sorgulanmaktadır. Kuramsal

tartışmanın ardından, Ekşi Sözlük direnişi ele alınmaktadır. Böylesi bir değerlendirme

içerisinde, sermaye ve emek arasındaki diyalektik çözümlenmiş ve yeni ön eki ile

tanımlanmasına rağmen, kadim sorunların yeni medyada nasıl yer edinebildiği

sorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yeni Enformasyon ve İletişim Teknolojileri, İzleyici tarafından Üretilen İçerik, Ekşi Sözlük

Kaynakça

• Başaran, Funda (2005). “İnternetin Ekonomi Politiği”. İnternet, Toplum, Kültür içinde. Der: Mutlu Binark ve Barış Kılıçbay.
• Başaran, Funda (2014). “Giriş: Marx, Medya, Meta ve Sermaye Birikimi”. Medya, Meta ve Sermaye Birikimi: Marx Geri Döndü içinde. Türkçe Yayının Derleyeni: Funda Başaran. Ankara: Nota Bene Yayınları. 11-20.
• Bauman, Zygmunt, LYON, David (2016). Akışkan Gözetim. Çev: Elçin Yılmaz. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Budak, Özgür (2015). Türkiye’de Kapitalist Yönetici Sınıfı. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Caraway, Brett (2011). “Audiance Labor in the New Media Environment: A Marxian Revisiting of the Audiance Commodity”. Media, Culture and Society. Vol: 33(5). 693-708.
• Castells, Manuel (2013). İsyan ve Umut Ağları: İnternet Çağında Toplumsal Hareketler. Çev: Ebru Kılıç. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Cohen, S. Nicole (2014). “Bir Mücadele Alanı Olarak Kültürel İş: Freelance Çalışanlar ve Sömürü”. Çev: Gökçe Baydar. Medya, Meta ve Sermaye Birikimi: Marks Geri Döndü. Der: Vincent Mosco ve Christian Fuchs. Türkçe Yayının Derleyeni: Funda Başaran. Çev: Zafer Kıyan. İstanbul: Nota Bene Yayınları. 45-81.
• Çeğin, Güney, Göker, Emrah ve Ökten, Nazlı (2014). “Cogito’dan : Özerk ve Müdahil Bir Sosyal Bilim İçin”. Cogito Üç Aylık Düşünce Dergisi. Yıl: 2014, Sayı: Bahar 76. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 5-7.
• Dağdaş, Erdal ve Yıldız, Mehmet Emir (2015). “Türkiye’de İzleyicinin Metalaşması: Televizyon Dizilerinin Sosyal Reyting Ölçümlerinin Eleştirel Ekonomi Politik Çözümlemesi”. Global Media Journal TR. Edition. Vol: 5(10). 120-142.
• Daubs, S. Michael (2015). “The Social News Networks: The Appropriation of Community Labour in CNN’s iReport”. International Association for Media and Communication Research: The Political Economy of Communication. Vol: 3(2). 55-73.
• Doğu, Burak, Ziraman, Zehra ve Ziraman, Emrah, D. (2016). “Web Based Authorship in the Context of User Generated Content, An Analysis of a Turkish Web Site: Eksi Sozluk. http.//www. resarchgate.net.Erişim Tarihi: 09.12.2016. Saati: 21:41. 1-23.
• Ekman, Mattias (2014). “Birikimi Anlamak: Marx’ın İlkel Birikim Kuramı’nın Medya ve İletişim Çalışmaları Açısından Önemi”. Medya, Meta ve Sermaye Birikimi: Marks Geri Döndü. Der: Vincent Mosco ve Christian Fuchs. Türkçe Yayının Derleyeni: Funda Başaran. Çev: Zafer Kıyan. İstanbul: Nota Bene Yayınları. 83-118.
• Fast, Karin, ÖRNERBRIGN, Henrik ve Karlsson, Michael (2016). “Metaphors of Free Labor: A Typology of Unpaid Work in the Media Sector”. Media, Culture &Society. 1-16.
• Federici, Silvia (2014). “Duygulanımsal Emek Üzerine”. Çev: Çağdaş Gümüşoluk. Bilişsel Kapitalizm: Eğitim ve Dijital Emek. Ed: Michael A. Peters ve Ergin Bulut. İstanbul: Nota Bene Yayınları.
• Fisher, Eran (2014). “Daha Az Yabancılaşma, Nasıl Daha Fazla Sömürü Yaratır? Sosyal Paylaşım Sitelerinde İzleyici Emeği”. Medya, Meta ve Sermaye Birikimi: Marks Geri Döndü. Der: Vincent Mosco ve Christian Fuchs. Türkçe Yayının Derleyeni: Funda Başaran. Çev: Gökçe Baydar. İstanbul: Nota Bene Yayınları. 119-150.
• Foucault, Michael (2008). The Birth of Biopolitics. Çev: Graham Burchell. New York: Palgrave Publishing.
• Fuchs, Christian (2014a). “Digital Prosumption Labour on Social Media in the Context of the Capitalist Regime of Time”. Time&Society. Vol: 23(1). 97-123.
• Fuchs, Christian (2014b). “Bilişsel Kapitalizm ya da Enformasyonel Kapitalizm? Enformasyonel Kapitalizmde Sınıfın Rolü”. Bilişsel Kapitalizm: Eğitim ve Dijital Emek. Ed: Michael A. Peters ve Ergin Bulut. Türkçe Yayına Hazırlayan: Diyar Saraçoğlu. İstanbul: Nota Bene Yayınları. 137-189.
• Fuchs, Christian (2015). Dijital Emek ve Karl Marx. Çev: Tahir Emre Kalaycı ve Senem Oğuz. İstanbul: Nota Bene Yayınları.
• Fuchs, Christian (2016). Sosyal Medya: Eleştirel Bir Giriş. Çev: Diyar Saraçoğlu ve İlker Kalaycı. İstanbul: Nota Bene Yayınları.
• Fuchs, Christian ve Mosco, Vincent (2014). “Marks Geri Döndü: Günümüzde Eleştirel İletişim Çalışmalarında Marksist Kuram ve Araştırmanın Önemi”. Çev: Funda Başaran. Ankara: Nota Bene Yayınları. 21-43.
• Fuchs, Christian ve Witheford, Dyer Nick (2013). “Karl Marx@Internet Studies”. New Media Society. Vol: 15(5). 782-796.
• Gerlitz, Caroline ve Helmond, Anne (2013). “The Like Economy: Social Buttons and the Data- Intensive Web”. New Media&Society. Vol: 15(8). 1348-1365.
• Hallikainen, Petri (2014). “Why People Use Social Media Platforms: Exploring the Motivations and Consequences of Use”. From Information to Smart Society: Environments, Politics and Economics.Lecture Note in Information Systems and Organizations. içinde. Ed: Lapo Mola, Ferdianda Pennorola, Stephano Za. Roma: Springer Publication. 9-17.
• Henning, William ve Hebblewhite, James (2014). “Üretim Araçları Olarak İletişim Araçları”. Medya, Meta ve Sermaye Birikimi: M@rx Geri Döndü. Der: Vincent Mosco ve Christian Fuchs. Türkçe Yayının Derleyeni: Funda Başaran. Çev: Zeynep Saygın Sarbay. Ankara: Nota Bene. 193-216. Hesmondhalgh, David (2010). “User Generated Content, Free Labour and the Cultural Industries”. Ephemera: Theory& Politics in Organization. Vol: 10(3/4). 267-284.
• http://www.cumhuriyet.com.tr (2016). “Ekşi Sözlük’te İsyan Büyüdü, Yönetim Geri Adım Attı”. Erişim Tarihi: 09.12.2016. Saati: 21.43.
• http://www.cumhuriyet.com.tr (2016). “Ekşi Sözlük’te İsyan: Direniş Başladı”. Erişim Tarihi: 29.02.2016, Saati: 14:15
• http://www.eksisozluk.com./giris (2016). “Ekşi Sözlük Sitesi Giriş Ekranı”. Erişim Tarihi: 12.03.2016. Erişim Saati: 10:48.
• http://www.eksisozluk.com/eksi-sozluk-kullanıcı-sozlesmesi (2016). “Ekşi Sözlük Kullanıcı Sözleşmesi”. Erişim Tarihi: 13.04.2016. Erişim Saati: 11:06.
• http://www.radikal.com.tr (2016). “Ekşi Sözlük’te Binlerce Entry Silindi”. Erişim Tarihi: 25.04.2016. Erişim Saati: 14:02.
• http://www.tr.wikipedia.org (2016). “Ekşi Sözlük”. Erişim Tarihi: 28.04.2016. Erişim Saati: 13:53. Kıyan, Zafer (2015). “Dijital Kapitalizmin İletişim Alanındaki İzleri: Üretim, Dolaşım, Emek ve Tüketim Süreçleri”. Toplum ve Bilim. Sayı: 135. 27-57.
• Kıyan, Zafer (2015). “Dijital Kapitalizmin İletişim Alanındaki İzleri: Üretim, Dolaşım, Emek ve Tüketim Süreçleri”. Toplum ve Bilim. Sayı: 135. 27-57.
• Manzerolle, R. Vincent ve KJOSEN, Atle Mikkola (2014). “Sermayenin İletişimi: Sayısal Medya ve Hızlanmanın Mantığı”. Medya, Meta ve Sermaye Birikimi: Marks Geri Döndü. Der: Vincent Mosco ve Christian Fuchs. Türkçe Yayının Derleyeni: Funda Başaran. Çev: Banu Durdağ. İstanbul: Nota Bene Yayınları. 217-253.
• Marks, Karl (2013). Kapital. Cilt: 1. Çev: Mehmet Selik ve Nail Satlıgan. İstanbul: Yordam Kitap.
• Mcchesney, Robert Waterman (2007). Communication Revolution. New York: New Press.
• Nixon, Brice (2016). “The Old Media Business in the New: the Googlization of Everything as the Capitalization of Digital Consumption”. Media, Culture & Society. Vol: 38(2). 212-231.
• Özmakas, Utku (2015). “İnsan Sermayesinin Kaynağı: Maddi Olmayan Emek”. Toplum ve Bilim. Sayı: 135. 8-27.
• Piketty, Thomas (2014). Yirmi birinci Yüzyılda Kapital. Çev: Hande Koçak. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Prey, Robert (2014). “Ağın Kör Noktası: Dışlama, Sömürü ve Marx’ın Süreç-İlişkisel Ontolojisi”. Çev: Hakan Yüksel. Medya, Meta ve Sermaye Birikimi: Marks Geri Döndü. Der: Vincent Mosco ve Christian Fuchs. Türkçe Yayının Derleyeni: Funda Başaran. Çev: Zafer Kıyan. İstanbul: Nota Bene Yayınları. 255-300.
• Prodnik, Jernej (2014). “Sürüp Giden Metalaştırma Süreçleri Üzerine Bir Not: İzleyici Metasından Toplumsal Fabrikaya”. Çev: Zafer Kıyan. Medya, Meta ve Sermaye Birikimi: Marks Geri Döndü. Der: Vincent Mosco ve Christian Fuchs. Türkçe Yayının Derleyeni: Funda Başaran. Çev: Zafer Kıyan. İstanbul: Nota Bene Yayınları. 301-367.
• Romele, Alberto ve Severo, Marta (2016). “The Economy of the Digital Gift: From Socialism to Sociality Online”. Theory, Culture & Society. Vol: 0(0). 1-21.
• Standing, Guy (2014). Prekarya: Yeni Tehlikeli Sınıf. Çev: Ergin Bulut. İstanbul: İletişim Yayınları. Tondeur, Jo, Sinnaeve, İlse, Houtte, van Mieke, Braak, van Johan (2010). “ICT as Cultural Capital: The Relationship Between Socioeconomic Status and the Computer-Use Profile of Young People”. New Media and Society. Vol: 13(1). 151-168.
• Toscano, Alberto (2007). “From Pin Factories to Gold Farmers: Editorial Introduction to a Research Stream on Cognitive Capitalism, Immaterial Labour and the General Intellect”. Historical Metarialism. Vol: 15. 3-11.
• Wacquant, Loic (2014). “Simgesel İktidar ve Grup Oluşumu: Pierre Bourdieu’nün Sınıfı Yeniden Çerçevelemesi Üzerine”. Cogito: Yapı Kredi Yayınları-Üç Aylık Düşünce Dergisi-Sayı: 76. 204- 230.
• Wayne, Mike (2009). Marksizm ve Medya Araştırmaları: Anahtar Kavramlar, Çağdaş Eğilimler. Çev: Barış Cezar. İstanbul: Yordam Yayınları.
• Zheng, Rong, Jiexun, Li, Hsinchun, Chen, Huang, Zan (2006). “A Framework for Authorship Identification of Online Messages: Writing Stlye Features and Classification Techniques”. Journal of the American Society for Information Science and Technology. Vol: 57(3). 378-393.
• Notlar
• 1 Bourdieu’nun çalışmalarının, ağırlıklı olarak, 1960 ve 1970’li yıllar boyunca gerçekleşmesi ve odağını savaş sonrası dönemde, eğitimde demokratikleşmenin oluşturduğu ilginin değerlendirilmesi (Tondeur, Sinnaeve, Houtte ve Braak, 2010:154) oluşturduğu için teknoloji ile oldukça sınırlı olarak ilgilendiği söylenmelidir. Türkiye’de de süre giden iletişim çalışmaları içerisinde, Bourdieu sosyolojisine dair ilginin çok daha sınırlı ancak genişleyen bir ilginin varlığından söz edilmelidir. Özel Sayının editörleri Güney Çeğin, Emrah Göker ve Nazlı Ökten (2014:7) amaçlarını şöyle açıklar: “bu sayının en temel avantajlarından biri, hem Bourdieu ile uzun zamandır hemhal olanlara hem de Bourdieu ile tanışıklığı yeni başlayacak olan okurlara, Bourdieu’nün çalıştığı sahaların kapsayıcılığını takdim ederek, akademik disiplinler ayrışmasının sorgulanması için ciddi soruşturma patikaları vermesidir”. Özel sayı içerisinde Özgür Budak (2015:24) Bourdieu’nun araştırma programını; “miras alınmış zenginlik ve gücün dağılımı olarak tanımlanan varoluş koşullarıyla, kültürel yetkinlik, ahlaki tutarlılık, kişisel gelişimle somutlaşan toplumsal failin aldığı pozisyonlar arasındaki üretken ilişkiyi merkeze koymaktadır” olarak açıklamaktadır.
• 2 Christian Fuchs (2015:151-153) her ne kadar “üretüketici” (prosummer) terimini kullansa da aslında İngilizcenin yapısal özelliklerinin olanak sunması ile önemli bir birleştirmeyi gerçekleştirmiştir. Bu çalışmada ise, hem Türkçe’nin yapısal nitelikleri hem de aslında bir devamlılığı vurgulamak için, “üreten tüketici” terimi tercih edilmiştir.
• 3 Cumhuriyet Gazetesi’nde yer alan habere göre, Türkiye’nin en çok ziyaret edilen siteleri arasında yer alan, sosyal paylaşım sitesi, Ekşi Sözlüğün 28 Şubat 2016 tarihinden itibaren üstelik site yazarlarına bilgi verilmeksizin yeni bir temaya geçmesi site yazarlarının tepkisine yol açmıştır. Böylesi bir tepki sitenin 500’ün üzerinden yazarın aralarında örgütlenerek, “28 Şubat 2016 Ekşi Sözlük Direnişi” temalı bir direnişine yol açmıştır (http://www.cumhuriyet.com.tr (2016). “Ekşi Sözlük’te İsyan: Direniş Başladı”. Erişim Tarihi: 29.02.2016, Saati: 14:15).
• 4 Negri’nin tartışması artık bizatihi işin, kendisine ayrılmış özerk mekânlarda (fabrikalarda) değil bütün bir toplumsal yaşam pratiklerine (toplumsal fabrika) yayılmasıdır. Toplumsal fabrika içerisinde emek, yayılmış ve merkezsizleşmiştir.
• 5 Carolin Gerlitz ve Anne Helmond (2013:1350), internetin erken dönemlerinde, Web 1.0, “herkes için bir enformasyon kaynağı” olarak konumlandığını ancak Web 2.0’a doğru yaşanan dönüşümün bu kez “bir paylaşım platformu olarak internet” alt yapısını ortaya çıkarttığını belirler.
• 6 Zizek 2008 yılında dünya ekonomisinin büyük krizinin ardından Marksist politik iktisat tartışmalarının da önemli ölçüde genişlediğini aslında tam da böylesi bir kesit üzerinden açıklamaktadır (aktaran Fuchs ve Witheford, 2013:15). Bu açıdan Robert McChesney’in (2007:55-57); yeni iletişim ve enformasyon teknolojilerine dair Marksist yorumların aslında iletişimin yeniden düşünülmesine dair araçları zaten sağladığı yönündeki belirlemesi oldukça önemlidir.
• 7 Halen British Museum’da sergilenen Rosetta ya da Reşit Taşı; Batı açısından ötekinin dilini anlamada anahtar özelliği niteliği ile temsili bir nitelik taşıyan taştır. Çözümlenmesi zor bir gizemi aydınlatmak için kullanılan en önemli ipucu anlamında da kullanılmaktadır (Henning ve Hebblewhite, 2014:195).
• 8 8 Mart 2016 tarihinde, “Ekşi Sözlük’te Binlerce Entry Silindi” manşeti ile haberini duyururken 340 site yazarının 234000 adet mesajını sildiğini belirtir. Eylemlerin son döneminde ise, sonuç kısmında da yer aldığı üzere, 690.000 mesaj silinmiştir.