ANDROJENLİK VE TRAVESTİZM/TRANSVESTİZM BAĞLAMINDA TÜRK ŞAMANLIĞI

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 26, 11 - 32, 08.01.2022

Fuzuli Bayat

https://doi.org/10.31126/akrajournal.976412

Öz

Geleneksel Sibirya Türk Şamanlığında adayın seçilmesi, şaman görevine çağrı, ruhların isteği üzerine gerçekleştirilir. Şaman görevine çağrının çeşitliliği içinde ruhların adayla karı-koca ilişkisi yaşaması yaygın bir hâldir. Şaman olma sürecinde ruhların adayla cinsi ilişkiye girmeleri hem Türk şaman efsane ve etnografik verilerinde hem de gayr-i Türk kavimlerde geniş bir şekilde yayılmıştır. Şaman, ruhların dünyasına girmek için karşı cinsin giysilerini giymekle, karşı cinsin tavırlarını takınmakla ritüel bir dönüşüm gerçekleştirmiş olur. Buna etnografik literatürde şaman travestizmi/transvestizmi denilir ki aslında transseksüellik ve androjenlik olgularını da kendi bünyesinde barındırır. Şaman inancında androjen yapılı şaman tanrıları ve şaman ruhları, adayın dönüşümünü sağlamakla yükümlüdürler. Erkek şaman, ruhlar dünyasına dâhil olmak ve kadın olarak tasarlanmış ruhları memnun etmek için kendini kadına dönüştür-düğü veya benzettiği gibi, kadın şaman da aynı şartlar dâhilinde erkeğe çevrilmiş olur. Şamanın ruhlarla evliliği (şamanın ruh eşi) de transvestizm olgusuna bağlanmaktadır. Şamanlıkta tra-vestizm veya transvestizm geniş anlamda cinsiyet tabularını yıkan üçüncü cinsiyet temsilcilerini belirlemek için kullanılmıştır. Çünkü şaman travestizmi dışsal değil, içseldir ve daha çok meta-forik anlam taşımaktadır. Bu yazıda Sibirya ve Orta Asya Türk Şamanlığında travestizm - kadına benzerlik; trans-seksüellik - olağanüstü bir güce sahip şamanın fiziksel ve ruhsal değişiklikler geçirerek karşı cinse dönüşmesi; androjenlik – üçüncü bir cinsin belirtileri bir arada holistik bir bakış açısıyla ele alınmış, meseleyle şamanın üçüncü cinsi simgelediği bağlamında bakılmıştır.  

Anahtar Kelimeler

travestizm, transseksüellik, androjenlik, üçüncü cinsiyet, Şaman mitolojisi

TURKISH SHAMANISM IN THE CONTEXT OF ANDROGENIC AND TRAVESTISM/TRANSVESTISM

Öz

In traditional Siberian Turkish shamanism, the call for shaman duty is carried out at the request of the spirits during the selection process of the candidate. It is also common for spirits to have a husband-wife relationship with the candidate in the variety of invocations to shamanic mission. In the process of becoming a shaman, the sexual intercourse of spirits with the island has spread widely both in Turkish shaman legends and ethnographic materials and in non-Turkish tribes. The shaman performs a ritual transformation by wearing the clothes of the opposite sex and adopting the attitudes of the opposite sex to enter the world of the spirits. This is called shamanic transvestism in the ethnographic literature, which actually includes the phenomena of transsexuality and androgyny. Androgynous shaman gods and shamanic spirits are responsible for the transformation of the candidate. Just as the male shaman transforms himself into a woman in order to be included in the spirit world and to please the spirits who were conceived as females, so the female shaman becomes male. The shaman's marriage with spirits (shaman's soul mate) is also connected to the phenomenon of transvestism. In shamanism, transvestism or transvestism has been used broadly to designate third sex representatives who break gender taboos. Because shamanic transvestism is internal, not external, and has a more metaphorical meaning. In this article, travestism in Siberian and Central Asian Turkish shamanism - similarity to women; transsexuality - a shaman with extraordinary power, undergoing physical and spiritual changes, turning into the opposite sex; androgyny – the signs of a third genus are considered together from a holistic point of view, and the issue is viewed in the context of the shaman representing the third genus.

Anahtar Kelimeler

transvestism, transsexuality, androgyny, third gender, Şhamanic mythology

Kaynakça

• Basilov, Vladimir Nikolayavich (1987); “Vestiges of Transvestism in Central Asian Shamanism”, Shamanism in Siberia. Translated from Russian and Hungarian by S. Simon. Edited by V. Dioszegi and M. Hoppal. Budapest: Akademiai Kiado, s.281-291.
• Bayat, Fuzuli (2006); Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Bayat, Fuzuli (2010). “Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Kadın Şamanlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3/13, s. 44-51.
• Benjamin, Harry M. D. (1966); The Transsexual Phenomenon. New York: The Julien Press.
• Carpenter, Edward (1908); The Intermediate Sex: A Study of Some Transitional Types of Men and Women. London: Swan Sonnenschein & Co., Ltd.
• Frazer, James George (1907); Adonis, Attis, Osiris: Studies in the History of Oriental Religion. London: Macmillan and Co.
• Gardner, Peter M. (1991); “Pragmatic Meanings of Possession in Paliyan Shamanism”, Anthropos, 86, s.367-384.
• Graham, Penelope (1987); Iban Shamanism: An Analysis of the Ethnographic Literature. Canberra: The Australian University Department of Anthropology.
• Harvey, Graham and Robert J. Wallis, (2007). Historical Dictionary of Shamanism. Toronto: The Scarecrow Press.
• Hırschfeld, Magnus (1991); Transvestites: The Erotic Drive to Cross Dress. Translation M. A. Lombardi-Nash. NY: Prometheus Books.
• Özay, Hilal (2019); “İslâm Hukukunda Transseksüel veya Travesti Olmanın Hükmü”, Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi. Cilt 1, Sayı 51, s.207-234.
• Purday, Kevin Michael (2013); “Shamanic Gender Liminality with Special Reference to the NatKadaw of Myanmar and the Bissu of Sulawesi”, Being a Dissertation in Partial Fulfilment of the Requirements for the Degree of M.A. in Social Anthropology at the University of Wales, Trinity St. David.
• Stutley, Margaret (2003); Shamanism. An Introduction. London: Routledge Press.
• Williams, Walter L. (1986); The Spirit and the Flesh: Sexual Diversity in American Indian Culture. Boston: Beacon Press.
• Yolcu, Mehmet Ali (2012); “Koryak ve Çukçi Şamanlığında Transvestizm”, Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, Yıl IV, Sayı 2-1, Temmuz, s.174-189.
• Yörükan, Yusuf Ziya (2005); Müslümanlktan Evvel Türk Dinleri. Şamanizm. Ankara: Yol.
• Znamenski, Andrei A. (2007); The Beauty of the Primitive: Shamanism and the Western Imagination. London: Oxford University Press.
• 3адыхина, К.Л. (1952); “Узбеки Дельты Аму-Дарьи”, Труды Хорезмской Экспедиции. Т. I. Москва, s.43-57.
• Басилов, Владимир Николаевич (1975); “Ташмат-бола”, Советская Этнография. № 5, s.112–124.
• Басилов, Владимир Николаевич (1992-1); Шаманство у Народов Средней Азии и Казахстана. Москва: Наука.
• Басилов, Владимир Николаевич (1992-2); “Травестизм (Превращение Пола) в Шаманстве”, Шаманизм Как Религия: Генезис, Реконструкция, Традиции: Тезисы Докладов Международной Научной Конференции 15-22 Августа 1992 г. Якутск: Издательство ЯГУ.
• Басилов, Владимир Николаевич, Hиязклычев, K. (1975); “Пережитки Шаманства у Туркмен-човдуров”, Домусульманские Верования и Обряды у Народов Средней Азии. Москва: Наука, s.123-137.
• Богораз, Владимир Германович (1939); Чукчи. Часть II. Религия. Авторизованный Перевод c Английского. Под Редакцией Ю.П.Францова: Ленинград: Издательство, Главсевморпути, 1939.
• Вербицкий, Василий Иванович (1893); Алтайские Инородцы: Сборник Этнографических Статей и Исследований Алтайского Миссионера, Протоиерея В.И.Вербицкого. Москва: Т-Во Скоропечатни А.А.Левенсон.
• Кнорозов, Юрий Валентинович (1949); “Мазар Шамун-Наби (Некоторые Пережитки Домусулъманских Верований у Народов Хорезмского Oазиса)”, Советская Этнография. № 2, s.84-97.
• Ксенофонтов, Гавриил Васильевич (1992); Шаманизм. Избранные Труды. Якутск: Творческо-Производственная фирма Север-Юг.
• Максимов, Александр Николаевич (1912); “Превращение Пола”, Русский Антропологический Журнал. № 1, s.1–19.
• Михайлов, Тарас Максимович (1987); Бурятский Шаманизм: История, Структура и Социальные Функции. Новосибирск: Наука.
• Попов, Андрей Александрович (1947); “Получение “Шаманского Дара” у Вилюйских Якутов”, Труды Института Этнографии, s.282-293.
• Потапов, Леонид Павлович (1991). Алтайский Шаманизм. Ленинград: Наука.
• Ревуненкова, Елена Владимировна (1980). Народы Малайзии и Западной Индонезии (Некоторые Аспекты Духовной Культуры). Москва: Наука.
• Ревуненкова, Елена Владимировна (2012); “Владимир Николаевич Басилов и Современные Исследования Шаманства”, “Избранники Духов” – “Избравшие Духов”: Традиционное Шаманство и Неошаманизм.
• Памяти В.Н. Басилова (1937–1998); Сборник Статей. Изд. 2-e, Перераб. И Доп. Этнологические Исследования по Шаманству и Иным Традиционным Верованиям и Практикам. Т. 17, Москва: Институт Этнологии и Антропологии Российская Академия Наук, s.31-42.
• Самойлович, Александр Николаевич (1909); “Краткий Oтчет о Поездке в Ташкент и Бухару и в Хивинское Ханство Командированного Спб. Университетом и Русским Комитетом Приват-Доцента А.Н.Самойловича в 1908 Году”, Известия Русского Комитета Для Изучения Средней и Восточной Азии в Историческом, Археологическом, Лингвистическом и Этнографическом Отношениях, № 9, Спб., Апрель.
• Харитонова, Валентина Ивановна (1995); “Сексуально-Эротический Элемент в Магико-Мистической Практике (К Проблеме НСС)”, Шаманизм и Ранние Религиозные Представления. К 90-Летию Доктора Исторических Наук, Профессора Л.П. Потапова. Москва: Наука, s.206–240.
• Харитонова, Валентина Ивановна (2005); “Зов Предков или Призыв Духов? (Психофизиологический и Гендерный Аспекты Шаманизма)”, Женщина и Возрождение Шаманизма: Постсоветское Пространство на Рубеже Тысячелетий. Москва: ИЭА РАН, s.25–43.
• Штернберг, Лев Яковлевич (1936). Первобытная Религия в Свете Этнографии. Исследования, Статьи, Лекции. Ленинград: Издательство Института Народов Севера ЦИК СССР.
• Alparslan, Salt; Çobanlı, Cem. Dharma Ansiklopedisi. https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1541813726001728&id=906972026152571 (Erişim tarihi 01.04.2021)
• Sabina, Maria. The Androgenous Shaman. The Practice of Transcending Polarity: The Case of Shamanism and Shamanic Cultures, s.4-7 (ss.4-25), https://www.elamerom.com/the-androgenous-shaman (Erişim tarihi 21.10.2020)
• http://lgbt.wikia.com/wiki/List_of_LGBT_figures_in_mythology (Erişim tarihi 16.05.2021) https://en.wikipedia.org/wiki/LGBT_themes_in_Chinese_mythology (Erişim tarihi 16.05.2021)
• http://www.egyptology.com/niankhkhnum_khnumhotep/dallas.html (Erişim tarihi 16.05.2021) https://everydayheterosexism.blogspot.com/2013/01/celtic-gods-and-their-lovers.html (Erişim tarihi 16.05.2021)
• https://en.wikipedia.org/wiki/LGBT_themes_in_Hindu_mythology (Erişim tarihi 16.05.2021)
• https://en.wikipedia.org/wiki/Puck (Erişim tarihi 16.05.2021)
• https://historicromance.wordpress.com/2011/01/28/warrior-lovers-in-ancient-ireland (Erişim tarihi 16.05.2021) https://en.wikipedia.org/wiki/LGBT_themes_in_mythology (Erişim tarihi 16.05.2021)
• https://www.lgbtqnation.com/2016/02/trans-history-101-transgender-expression-in-ancient-times (Erişim tarihi 16.05.2021)