Osmanlı yönetim anlayışındaki dönüşüme Osmanlı anayasal belgelerinden kısa bir bakış

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 1, 1 - 20, 01.06.2022

Mürşide Şimşek

https://doi.org/10.33707/akuiibfd.1005415

Öz

Makalede Osmanlı Devleti'nin yönetim anlayışındaki dönüşüm Osmanlı anayasal belgeleri üzerinden incelenmiştir. Çalışmada modern kavramların anayasal belgelere eklenmesi ile Osmanlı Devleti’nin yönetim paradigmasının temelindeki değerlerin yerini Batılı değerlere bırakmaya başlaması sürecindeki kırılmalar ve devamlılıklar anayasal belgeler üzerinden ele alınmıştır. Bu bağlamda öncelikle Osmanlı Devleti’nin klasik yönetim anlayışı olan Nizam-ı Kadim ve unsurları incelenmiştir. Osmanlı Devleti’nin ilk anayasal belgesi kabul edilen Sened-i İttifak içeriği itibarıyla Nizam-ı Kadimle kıyaslanmış ve aralarındaki benzerliklere işaret edilmiştir. Daha sonra ise Tanzimat Fermanı incelenmiş ve Batılı yönetim anlayışı içinde üretilen vatandaşlık kavramına yönelim tespit edilmiştir. Tanzimat Fermanı ile düzenlenen modern anlamda vatandaşlık kavramının fert-devlet ilişkisi bağlamında anayasal belgeler düzeyinde bir kırılmaya sebep olduğuna işaret edilmiştir. Osmanlı zihniyetindeki millet sisteminin yerini Batılı vatandaşlık kavramına bırakmasının ekonomik, sosyal ve siyasal sebeplerine değinilmiştir. Tanzimat Fermanı’yla anayasal belgelerde yer alan yönetim anlayışındaki dönüşümün toplumsal etkileri ve yabancı devletlerin buna tepkileri araştırılmıştır. Islahat Fermanı’nın ise içeriği ve hazırlanış süreci incelenerek, Tanzimat Fermanı’nın başlattığı kırılmanın derinleşmesine ve kalıcı hale gelmesine hizmet ettiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Nizam-ı Kadim, Sened-i İttifak, Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı

A short review of the transformation of Ottoman management approach through Ottoman constitutional documents

Öz

This study aims to examine the reflection of transformation in management approach of Ottoman Empire into Deed of Alliance (Sened-i İttifak), The Imperial Edict of Gülhane (Tanzimat Fermanı), and Ottoman Reform Edict (Islahat Fermanı). The paper discusses the breaking points and continuities of the Ottoman Empire's Westernization based on the administrative paradigm through the constitutional documents. In this context, firstly, the Ancient Regime (Nizam-ı Kadîm), the classical management understanding of the Ottoman Empire, and its elements are examined. Then, the Deed of Alliance, which was accepted as the first constitutional document of the Ottoman Empire, is compared with the Ancient Regime in terms of its content, and the similarities are pointed out. Afterward, The Imperial Edict of Gülhane is examined, and a tendency to the concept of citizenship produced within the Western management approach is noticed. It is pointed out that the concept of citizenship in the modern sense, which was included in The Imperial Edict of Gülhane, caused a fracture at the level of constitutional documents in the context of individual-state relations. The economic, social, and political reasons why the concept of Western citizenship replaced the national system in the Ottoman mentality are mentioned. The social effects of the transformation that started to occur in the understanding of administration by the Imperial Edict of Gülhane and the reactions of foreign states to it are investigated. By examining the content and preparation process of Reform Edict, it is determined that it served to deepen and perpetuate the fracture initiated by the Imperial Edict of Gülhane.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, ancient regime, Deed of Alliance, Imperial Edict of Gülhane, Reform Edict

Kaynakça

• Abadan, Y. (1957). Osmanlı İmparatorluğunda anayasa sistemine geçiş hareketleri. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 14(1), 3 – 37. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000001323.
• Abadan, Y. (2020). Tanzîmât Fermânı’nın tahlili. Tanzîmât (58 – 88). H. İnalcık & M. Seyitdanlıoğlu (Eds.), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Akgündüz, A. (2008). Osmanlı Devleti’nde gayrimüslimlerin yönetimi. Timaş Yayınları.
• Akşin, S. (1992). Sened-i İttifâk ile Magna Carta’nın karşılaştırılması. Tarih Araştırmaları Dergisi. 16(27), 115 - 123.
• Akşin, S. (2017). Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. İmge Kitapevi.
• Akyıldız, A. (1998). Sened-i İttifâk’ın tam metni. İSAM Araştırmaları Dergisi. 2, 209 – 222.
• Akyıldız, A. (2018). Osmanlı bürokrasisi ve modernleşme. İletişim Yayınları.
• Akyıldız, A. (2018). Osmanlı merkez bürokrasisi. Timaş Yayınları.
• Aldıkaçtı, O. (1964). Anayasa hukukumuzun gelişmesi ve 1961 Anayasası, C. I. Toker Matbaası.
• Aldıkaçtı, O. (1973). Anayasa hukukumuzun gelişmesi ve 1961 Anayasası. Yenilik Basımevi.
• Aldıkaçtı, O. (1982). Anayasa hukukumuzun gelişmesi ve 1961 Anayasası. Fakülteler Matbaası.
• Arı, S. (1994). Osmanlılarda şeyh’ül islâmlık müessesesi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 170 – 178.
• Armağan, A. (2011), Klasik dönemde Osmanlılarda Devlet yönetim anlayışına dair bazı düşünceler. Gazi Akademik Bakış Dergisi, 5(9), 139 – 156.
• Aydın, H. (2017), Atatürk’ün Usul ve Felsefesinden Cumhuriyet’in Resmî İdeolojisine. Akdeniz Üniversitesi Matbaası.
• Aytekin, A. (2016). Son dönem Osmanlı İmparatorluğu: 1703 – 1908 kapitalistleşme ve merkezileşme kavşağında. İçinde G. Atılgan & C. Saraçoğlu & A. Uslu (Eds.), Osmanlı’dan günümüze Türkiye’de siyâsal hayat (ss. 45 - 94) Yordam Kitap.
• Balı, A. Ş. (2004). Tarih boyunca Türk devletlerinde siyasi iktidarın meşruluk temelleri. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 12(1-2), 89 – 142.
• Başkaya, F. (2015). Avrupa merkezcilik resmî ideoloji, bilim ve sosyalizm, Öteki Yayınları.
• Berkes, N. (2017). Türkiye’de Çağdaşlaşma. YKY Yayınları.
• Beydilli K. (2008). III. Selim aydınlanmış hükümdar. İçinde Seyfi Kenan (Ed.), Nizâm-ı Kadîm’den Nizam-ı Cedid’e III. Selim Dönemi, İSAM Yayınları.
• Bilkan, A. F. (2018). Osmanlı zihniyetinin oluşumu. İletişim Yayınları.
• Cin, H. (1978). Osmanlı toprak düzeni ve bu düzenin bozulması. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çadırcı, M. (2020). Tanzîmât’ın uygulanması ve karşılaşılan güçlükler (1840 – 1856). İçinde H. İnalcık & M. Seyidanlıoğlu (Eds.). Tanzîmât (ss.197 - 208). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Çetinsaya, G. (2002). Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzîmât zihniyeti. İçinde T. Bora & M. Gültekingil (Eds.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası Tanzîmât ve Meşrutiyet’in Birikimi (ss. 54 – 59). İletişim Yayınları.
• Danışman Z. (Yıl Belirtilmemiş). Koçi Bey Risalesi. MEB Devlet Kitapları.
• Demirci, F. (1999). Islâhât Fermânı ve musavat meselesi, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demirci, F. (2008). Tanzîmât’ın erdemi: Özeleştiri ve adâlet problematiğinin ihyâsı. Muhafazakar Düşünce Dergisi. 4(15), 175 – 193.
• Deringil, S. (2017). 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde İhtida ve İrtidat. İletişim Yayınları.
• Doğan, M. (2010). III. Selim Döneminde Devlet Teşkilatına Dair Bazı Düzenlemeler. İçinde Seyfi Kenan (Ed.), Nizâm-ı Kadîm’den Nizam-ı Cedid’e III. Selim ve Dönemi. İSAM Yayınları.
• Eren, A. C. (2007). Tanzîmât Fermânı ve dönemi. Derin Yayınları.
• Eryılmaz, B. (1996). Osmanlı Devleti’nde gayrimüslim tebaanın yönetimi. Risale Yayınları.
• Göçek, F. (1999). Burjuvazinin yükselişi imparatorluğun çöküşü. Ayraç Yayınları.
• Gökçe, T. (1993). Vüzera Kanunnâmesi. Tarih İncelemeleri Dergisi. 8(1), 1 – 18.
• Gözler, K. (2019). Türk Anayasa Hukuku. Ekin Yayınları.
• Gündüz, M. (2007). II. Meşrutiyet’in klasik paradigmaları, Lotus Yayınları.
• Habermas, J. (2015). Öteki” Olmak “Öteki”yle Yaşamak (İlknur Aka Çev.). YKY Yayınları.
• Hazır, H. (1984), Sened-i İttifâk’ın kamu hukuku bakımından önemi. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 2(2), 18 – 28.
• İbn-i Kemal (1970), Tevarih-i Al-i Osman. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnalcık H. (2010a). State and ideology under Sultan Suleyman I. İçinde H. İnalcık & C. Kafadar (Eds.). Suleyman Second and His Time. Georgias Press.
• İnalcık, H. (2010b). State, sovereignty and law during the reign of Süleyman. İçinde H. İnalcık & C. Kafadar (Eds.). Süleyman the Second and His Time. Georgias Press.
• İnalcık H. (2020a). Osmanlı İmparatorluğu – I (Toplum ve ekonomi). Kronik Yayınları.
• İnalcık H. (2020b). Osmanlı İmparatorluğu - II (Sultan ve Siyaset). Kronik Yayınları.
• İnalcık H. (2020c). İmparatorluktan Cumhuriyet’e, Kronik Yayınları.
• İnalcık, H. (2020d). Tanzîmât’ın uygulanması ve sosyal tepkileri. İçinde H. İnalcık & M. Seyidanlıoğlu (Eds.). Tanzîmât (ss.169 – 198). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (1958). Osmanlı padişahı. Ankara Üniversitesi Siyâsal Bilgiler Fakültesi Dergisi. 13(4), 68 – 79. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000000427.
• İnalcık, H. (2006). Sened-i İttifâk ve Gülhane Hat-ı Hümayunu. İçinde Ed. H. İnalcık & M. Seyitdanlıoğlu, Tanzîmât (ss. 89 – 110). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (2017). Türklük Müslümanlık ve Osmanlı mirası. Kırmızı Yayınları. İnalcık, H. & Seyidanlıoğlu, M. (2006). Tanzîmât değişim sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. Phoenix Yayınları.
• Engelhardt, (1999). Tanzîmât ve Türkiye. Kaknüs Yayınları.
• İpşirli, M. (1981), Hasan Kafi El-Akhisari ve Devlet düzenine ait eseri Usulü’l Hikem Fi Nizami’l Âlem, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi. 1(10-11), 239 – 278.
• Karal, E. Z. (2007). Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karal, E. Z. (2020). Gülhane Hat-ı Hümayunu’nda Batı’nın etkisi. İçinde H. İnalcık & M. Seyidanoğlu (Eds.). Tanzîmât (ss. 111 – 132). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karatepe, Ş. (2004). Osmanlı siyasi kurumları. İz Yayıncılık.
• Karatepe, Ş. (2009). Darbeler, anayasalar ve modernleşme. İz Yayıncılık.
• Karpat, K. (2019). İslam’ın siyâsallaşması. Timaş Yayınları.
• Karpat, K. (2020a). Osmanlı modernleşmesi. Timaş Yayınları.
• Karpat, K. (2020b). Kısa Türkiye tarihi 1800 – 2012. Timaş Yayınları.
• Kasaba, R. (1993). Osmanlı İmparatorluğu ve dünya ekonomisi on dokuzuncu yüzyıl (Kudret Emiroğlu Çev.). Belge Yayınları.
• Kılıç, M. (2012). Adâlet muhabbet diyalektiği: Klasik dönem Osmanlı tarihi düşünürlerinden Kınalızade’nin adâlet kuramı. İçinde H. Ökçesiz & G. Uygur & S. Üye (Eds.). Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi (112 – 118), İstanbul Barosu Yayınları.
• Kınalızade Ali Efendi (Yıl Belirtilmemiş). Devlet ve aile ahlakı. Tercüman Yayınları.
• Kili, S.& Gözübüyük, Ş. (2006). Sened- i İttifak’tan günümüze Türk anayasa metinleri. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Komisyon (1999), Tanzimat I. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Korlaelçi, M. (2002a). Pozitivist düşüncenin ithali. İçinde T. Bora – M. Gültekingil (Eds.). Modern Türkiye’de Siyasi düşünce Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (214 – 222). İletişim Yayınları.
• Korlaelçi, M. (2002b). Pozitivizmin Türkiye’ye girişi. Hece Yayınları.
• Kurmuş, O. (2008). Emperyalizmin Türkiye’ye girişi. Yordam Kitap.
• Lewis, B. (2018). Modern Türkiye’nin doğuşu. Arkadaş Yayınları.
• Mardin, Ş. (2015). Türk modernleşmesi makaleler 4. İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2017). Yeni Osmanlı düşüncesinin doğuşu. İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2020). Tanzimat Fermanı’nın manası: Yeni bir izah denemesi. H. İnalcık & M. Seyidanlıoğlu (Eds.), Tanzimat (ss. 145 - 167), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Mumcu, A. (2007). Osmanlı hukukunda zulüm kavramı. Phoenix Yayınları.
• Noviçev, A. D. (2020). 1839 Gülhane Hatt-ı Hümayunu ve dış politikadaki boyutları (D. Hıdırali Çev.). İçinde Halil İnalcık – Mehmet Seyitdanlınoğlu (Eds.). Tanzimat (ss. 353 - 370). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2016a). Yeni çağlar Anadolu’sunda İslam’ın ayak izleri. Kitap Yayınevi.
• Ocak, A. Y. (2016b). Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler. Timaş Yayınları.
• Okandan, R. G. (1949). Amme Hukukumuz Bakımından Tanzîmât, Birinci ve İkinci Meşrutiyet Devirlerinin Önemi. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası. 15(1), 14 – 33.
• Oktay, C. (2002). Bizans siyasi ideolojisinden Osmanlı siyasi ideolojisine. İçinde T. Bora & M. Gültekingil (Eds.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (ss. 29 - 36). İletişim Yayınları.
• Okumuş, E. (2005). Osmanlı’da siyasal bir kurum olarak adâlet dairesi. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi. (5), 45 – 51.
• Onar, S. S. (1966). İdare hukukunun umumi esasları, C. I, İsmail Akgün Matbaası.
• Ortaylı, İ. (1983). İmparatorluğun en uzun yüzyılı. Hil Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2002). Osmanlı 18. yüzyıl düşünce dünyasına dair notlar. İçinde T. Bora & M. Gültekingil (Eds.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (ss. 37 - 41). İletişim Yayınları.
• Öz, M. (1999). Klasik dönem Osmanlı siyasi düşüncesi: Tarihi temeller ve ana İlkeler. İslami Araştırmalar Dergisi. 12 (1), 27 – 33.
• Öz, M. (2010). Kanun-ı kadim: Osmanlı gelenekçi söyleminin dayanağı mı, ıslahat girişimlerinin meşrulaştırma aracı mı? İçinde Seyfi Kenan (Eds.). Nizam-ı Kadim’den Nizam-ı Cedid’e III. Selim ve Dönemi. İSAM Yayınları.
• Öz, M. (2019). Kanun-ı Kadimin Peşinde. Dergâh Yayınları.
• Özçelik, S. (1958). Sened-i İttifak. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası. 24 (1-4), 1-12.
• Özçelik, S. (2020), Osmanlı iç hukukunda zorunlu bir tehir (mürted maddesi), Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 11 (11), 347 – 438. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000453.
• Öztürk O. (1973), Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle. İslami İlimler Araştırma Vakfı Neşriyatı – I.
• Pamir, A. (2004). Osmanlı egemenlik anlayışında Sened-i İttifak’ın yeri. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 53(2), 61 – 82. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000000475.
• Saklı, A.R. (2018). Kınalızade Ali Efendi’nin Ahlakı Âlâi (devlet ve aile ahlakı) adlı eserinin incelenmesi. Uluslararası, Ekonomi, İşletme ve Politika Dergisi. 2(1), 147 – 152. https://doi.org/10.29216/ueip.412224.
• Server, F. (1962). Anayasalar ve siyasal belgeler. Aydın Güler Kitapevi.
• Seyitdanlıoğlu, M. (2020). Divan-ı Hümayun’dan Meclis-i Meb’usan’a Osmanlı İmparatorluğu’nda yasama. Halil İnalcık & Mehmet Seyitdanlıoğlu (Eds.), Tanzimat (371 - 386). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Somel, S. A. (2002). Osmanlı reform çağında Osmanlıcılık düşüncesi (1839 – 1913). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (ss. 88 – 116), 2002.
• Tanör, B. (2017). Osmanlı Türk anayasal gelişmeleri. YKY Yayınları.
• Tekin, M. (2019). Pozitivist anlayışın son dönem Osmanlı düşüncesi üzerindeki etkisine bir örnek: Abdullah Cevdet. Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 3(2), 205 – 218.
• Toksöz, M. (2020). Reform ve yönetim: Devletten topluma, merkezden bölgeye Osmanlı modernleşmesi. İçinde H. İnalcık & M. Seyitdanlıoğlu (Eds.). Tanzimat, (ss.209 - 226). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tögel, A. (2016). Anayasa hukuku açısından çok hukuklu sistem. Adalet Yayınevi.
• Turan, M. (2018), İslam’da irtidat sorunu ve yol açabileceği psiko-sosyal problemler-takkiye ve nifak örneği, Kadim Akademi SBD, 2(1), 1 -11.
• Vicent, A. (2006). Modern politik ideolojiler (Arzu Tüfekçi Çev.). Paradigma Yayıncılık.
• Yıldız, M. (2015), Modernleşme dönemi Osmanlı siyasi metinleri. Atatürk Araştırma Merkezi.
• Yılmaz, C. (1993). Hasan Kâfi el-Aksihari’nin yönetim düşüncesi. İlim ve Sanat Dergisi. (34), 42 – 47.
• Zürcher, E. J. (2017). Modernleşen Türkiye tarihi. İletişim Yayınları.