Türkiye’de Doğurganlığın Toplam Doğurganlık Hızına Göre Mekânsal Analizi (2014-2024)

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: Aile Özel Sayısı, 422 - 441, 19.10.2025

Rabia Nur Kılıç , Mustafa Köse

https://doi.org/10.32709/akusosbil.1727699

Öz

Türkiye Cumhuriyeti’nde uygulanan nüfus politikaları tarihsel olarak bir bütünlük göstermemektedir. Yaklaşık yüz yıllık dönemde hem doğumları artırmaya hem de dengelemeye yönelik nüfus politikaları uygulanmıştır. Bu süreçte ülkenin yaşadığı sosyoekonomik dönüşüm ve izlenen politikalar nüfus artışının önemli bir göstergesi olan toplam doğurganlık hızının (TDH) da hızlı bir şekilde değişmesine neden olmuştur. Basit şekliyle “TDH” kavramı, doğurganlık çağındaki bir kadının doğurgan olduğu dönem boyunca sahip olabileceği ortalama çocuk sayısını ifade etmektedir. Kadınların eğitim düzeyi, iş gücüne katılım oranı, sosyoekonomik statüleri ve doğum kontrol yöntemlerine erişebilirlikleri doğurganlığın düşmesine neden olmaktadır. Ayrıca bölgesel düzeyde farklılaşmakla birlikte kentleşme düzeyi artıkça doğurganlık düşmektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarından 1960’lı yıllara kadar artış gösteren TDH, bu tarihlerden itibaren sürekli bir azalma eğilimindedir. 1980’li yıllarda düşüş hızı yavaşlayan TDH, 2003 yılında nüfusun yenilenme hızı olan 2.1 oranına kadar gerilemiştir. 2024 nüfus sorgulamalarına göre ise güncel TDH 1,48’e gerilemiştir. Doğurganlık hızındaki dramatik değişim bölgelere, illere ya da ilçelere göre farklılık göstermektedir. Bu çalışmada Türkiye’de deneyimlenen doğurganlık farkının mekânsal dağılışı ve değişimi ilçeler düzeyinde analiz edilmiştir. Ayrıca TDH’nin değişmesine neden olan sosyoekonomik, toplumsal, kültürel ve politik faktörler incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Doğurganlık , Toplam doğurganlık hızı (TDH) , mekânsal dağılış , Türkiye

Geospatial Analysis of Fertility in Türkiye by Total Fertility Rate (2014-2024)

Öz

Population policies implemented in the Republic of Turkey have lacked historical consistency. Over the past century, various policies have aimed both to increase and to stabilize birth rates. During this period, socioeconomic transformations and state policies have led to rapid changes in the Total Fertility Rate (TFR), a key indicator of population growth. In its simplest form, TFR refers to the average number of children a woman is expected to have during her reproductive years. Increases in women's education levels, labour force participation, socioeconomic status, and access to contraceptive methods have contributed to declining fertility. Furthermore, fertility rates tend to decrease with increasing levels of urbanization, although this trend varies regionally. TFR rose from the early years of the Republic until the 1960s but has been on a steady decline since then. The rate of decline slowed in the 1980s, and TFR fell to 2.1-the population replacement level-by 2003. According to 2024 population surveys, the current TFR has decreased to 1.48. Significant variations in fertility rates are observed across regions, provinces, and districts. This study analyses the spatial distribution and temporal change of fertility rates in Turkey at the district level. It also examines the socioeconomic, cultural, and political factors contributing to these changes in TFR.

Anahtar Kelimeler

Fertility , total fertility rate (TFR) , spatial distribution , Türkiye

Kaynakça

• Abakar Djiddo, H.Ö. (2024). Fertility Desire of Women and Related Factors: Karabuk and N'Djamena Samples. Unika Sağlık Bilimleri Dergisi, 4(2), 719-733.
• Attar, M. (2013). Growth and Demography in Turkey: Economic History vs. Pro-Natalist Rhetoric. Munich Personal RePEc Archive, 47275, 1-38.
• Aydın, O., Aslantaş Bostan, P. ve Özgür, E.M. (2018). Mekânsal Veri Analizi Teknikleriyle Türkiye’de Toplam Doğurganlık Hızının Dağılımı ve Modellenmesi. Journal of Geography, (37), 27-45. https://doi.org/10.26650/JGEOG434650
• Aydoğan, E. ve Çoban, E. (2016). Türkiye’de Nüfus Sayımları ve Uygulanan Nüfus Politikaları. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 6(2/1), 113-126.
• Başkaya, Z. ve Özkılıç, F. (2017). Türkiye’de Doğurganlıkta Meydana Gelen Değişimler (1980-2013). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(54), 404-423.
• Benezra, B. (2014). The institutional history of family planning in Turkey. In K. Kamp, A. Kaya, E. Keyman, & Ö. Onursal Beşgül (Eds.), Contemporary Turkey at a Glance. Wiesbaden: Springer VS.
• Buran, G. ve Çankaya, S. (2023). Çocuk Sahibi Olmayı Planlayan Kadınların Doğurganlık Niyetleri, Doğum ve COVID-19 Korkuları Arasındaki İlişki. Balıkesir Sağlık Bilimleri Dergisi, 12(2), 372-379. doi: 10.53424/balikesirsbd.1069474
• Can, B. ve Avcı, S. (2021). Demografik Geçiş Teorisi Açısından Türkiye’nin Demografik Geçiş Aşamaları ve Nüfuslanma Süreci. Doğu Coğrafya Dergisi, 26(46), 229-252. doi: https://doi.org/ 10.17295/ataunidcd.996656
• Can, B. (2023). Cumhuriyet Döneminde Türkiye’nin Nüfus Politikaları: Yeni Bir Kronolojik Sınıflandırma. TroyAcademy, 8(1), 1-37. doi: 10.31454/troyacademy.1130042 Caldwell, J.C. (2006). Demographic Transition Theory, Dordrecht: Springer.
• Choi, Y.-C., Ju, S., Lee, G., Lee, S., Kim, S. & Yun, S. (2025). Socio-economic and Policy Determinants of Low Fertility in OECD Countries (2014–2023): Implications for South Korea. Journal of Posthumanism, 5(3), 1220–1239. doi:10.63332/joph.v5i3.887
• Coşan, B. (2022). Türkiye’de Doğurganlığın Değişimi: Sosyal Politika Açısından Riskler ve Fırsatlar. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 22(56), 597-617. doi: 10.21560/spcd.vi.963155
• Craig J. (1994). Replacement Level Fertility and Future Population Growth. Population Trends, 78, 20–22.
• D’Addio, A. & D’Ercole, M.M. (2005). Trends and Determinants of Fertility Rates: The Role of Policies. OECD Social, Employment and Migration Working Papers, 27, 1-91. doi: 10.1787/880242325663
• Doğan, M. (2011). Türkiye’de Uygulanan Nüfus Politikalarına Genel Bakış. Marmara Coğrafya Dergisi, 23, 293-307.
• Ertürk, S. & Koç, S. (2023). The Transition of Fertility Rates in the World: Regime Switching Model. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 25(45), 1324-1335.
• Eryurt, M.A. (2005). Türkiye’de Doğurganlığı Belirleyen Ara Değişkenler: Yakın Döneme Bakarken. Nüfusbilim Dergisi, 27(1), 67-84.
• Eryurt, M.A., Canpolat, Ş.B. ve Koç, İ. (2013). Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Politikaları: Öngörüler ve Öneriler. Amme İdaresi Dergisi, 46(4), 129-156.
• Gemicioğlu, S., Şahin, H. ve Er, E. (2019). Türkiye’de Doğurganlık Analizi: Gelecekteki Doğurganlık Tercihlerinin Önemi. Sosyoekonomi, 27(41), 223-234.
• Georges, P. & Seçkin, A. (2016). From Pro-Natalist Rhetoric to Population Policies in Turkey? An OLG General Equilibrium Analysis. Economic Modelling, (56), 79–93.
• Gürsoy, A. (1996). Abortion in Turkey: A Matter of State, Family or Individual Decision. Social Science & Medicine, 42(4), 531-542.
• Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (2009). Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2008. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve TÜBİTAK, Ankara, Türkiye.
• Hervitz, H.M. (1985). Selectivity, Adaptation, or Disruption? A Comparison of Alternative Hypotheses on the Effects of Migration on Fertility: The Case of Brazil. The International Migration Review, 19(2), 293-31.
• Kaya, V. ve Yalçınkaya, Ö. (2014). Nüfus Ekonomik Büyüme Kaynağı Olabilir Mi?: “En Az Üç Çocuk” Politikasına Tarihsel Bir Bakış. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 28(1), 165-198. doi: 10.16951/iibd.20001
• Kayacan, E. (2022). Türkiye’nin Nüfus Politikalarındaki Değişimin Kalkınma Planları Üzerinden Değerlendirilmesi. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 22(54), 107-139. doi: 10.21560/spcd.vi.1081252
• Kocamaner, H. (2018). The Politics of Family Values in Erdogan’s New Turkey. Middle East Report, 288, 36-39.
• Köse, M. ve Sertkaya Doğan, Ö. (2022). Nüfus Politikaları Bağlamında Türkiye Nüfusunun Demografik Dönüşümü, Yapısal Değişimi ve Geleceği. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 74, 247-267. doi: 10.51290/dpusbe.1152311
• Notestein, F.W. (1953). Economic problems of population change. In Proceedings of the Eighth International Conference of Agricultural Economists. London: Oxford University Press.
• Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı (2018). Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı Başçiftlik İlçe Raporu. https://oka.gov.tr/yayinlar-ve-belgeler/ilce-raporlari/basciftlik-ilce-raporu-2018 (Erişim tarihi: 23.07.2025)
• Özdemir, A. (2017). Doğum Kontrol Teşviklerinden En Az Üç Çocuğa: Tarihsel Süreçte Türkiye’de Antinatalist ve Pronatalist Politikaların Seyri. International Journal of Political Studies, 3(3), 65-75.
• Özgür, E.M. (2004). Türkiye’de Toplam Doğurganlık Hızının Mekânsal Dağılışı. Coğrafi Bilimler Dergisi, 2(2), 1-12. doi: 10.1501/Cogbil_0000000047
• Peker, M. (2016). Türkiye’de Nüfussal Dönüşüm. Sosyoloji Dergisi, 34, 133-196.
• Population Balance (2023). Birthgap Facts. https://www.birthgapfacts.org/birth-gap (Erişim tarihi: 24.07.2025)
• Roser, M. (2014). The Global Decline of the Fertility Rate. Our World in Data: https://ourworldindata.org/global-decline-fertility-rate (Erişim tarihi: 16.06.2025)
• Roser, M. (2023). Demographic Transition: Why İs Rapid Population Growth a Temporary Phenomenon?. https://ourworldindata.org/demographic-transition' (Erişim tarihi: 26.07.2025).
• Selim, S. ve Bilgin, D. (2021). Türkiye’de Doğurganlık, Göç ve Mekânsal Etkileşim: Seçicilik Hipotezi Kapsamında Bir Analiz. Coğrafya Dergisi, 43, 111-125.
• Sertkaya Doğan, Ö. (2018). Türkiye’de 2040 Ve 2060 Nüfus Projeksiyonlarına Göre Demografik Fırsatlar. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 18, 26-42.
• Shaw, S. (Yönetmen). (2023). Birthgap [Belgesel]. Inverted World Productions.
• Sleebos, J. (2003). Low Fertility Rates in OECD Countries: Facts and Policy Responses. OECD Social, Employment and Migration Working Papers, 15, 1-62.
• Şenol E. (2018). Türkiye’nin Son Dönem Nüfus Politikasının Dikkat Çeken Sloganı: “En Az Üç Çocuk”. Peki, Ama Neden?, İçinde: Sosyal Bilimlerde Güncel Akademik Çalışmalar (Ed. B. Eryılmaz, K. Özlü, Y.B. Keskin ve C. Yücetürk), Ankara:Gece Kitaplığı. Thompson, W. S. (1929). Population. American Journal of Sociology, 34(6), 959-975.
• TÜİK (2025). Doğum İstatistikleri, 2024. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Dogum-Istatistikleri-2024-54196 (Erişim tarihi: 16.06.2025)
• TÜİK (2025). İşgücü İstatistikleri, 2024. https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori? p=istihdam-issizlik-ve-ucret-108&dil=1 (Erişim tarihi: 30.07.2025)
• United Nations. (2025). Data Portal - Population Division. https://population.un.org/dataportal/data/indicators/19/locations/792/start/1950/end/2025/table/pivotbylocation?df=c1e89561-78b3-47ec-958c-08ed0ead7adf (Erişim tarihi: 16.06.2025)
• Vignoli, D., Guetto, R., Pirani, E. & Minello, A. (2020). A Reflection on Economic Uncertainty and Fertility in Europe: The Narrative Framework. Genus, 76(28), 1-27.
• Yakar, M. ve Özgür, E.M. (2022). Türkiye’de Nüfus Yaşlanması, Yerel Düzeyde Tehlike Çanları Çalıyor!. Journal of Geography, 44, 231-250. doi: 10.26650/JGEOG2022-1059215
• Yalçınkaya Koyuncu, J. & Okşak, Y. (2022). Does Higher Inflation Mean Lower Fertility Rate: The Case of Turkey. Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, 11(21), 7-14.
• Yüceşahin, M.M. (2009). Türkiye’nin Demografik Geçiş Sürecine Coğrafi Bir Yaklaşım. Coğrafi Bilimler Dergisi, 7(1), 1-25. doi: 10.1501/Cogbil_0000000096
• Yüceşahin, M.M. (2011). Küresel Bir Süreç Olarak Demografik Dönüşüm: Mekânsal Bir Değerlendirme. Coğrafi Bilimler Dergisi, 9(1), 11-28.
• Yücesahin, M.M., Adalı, T. & Türkyılmaz, A. S. (2016). Population Policies in Turkey and Demographic Changes on a Social Map. Border Crossing, 6(2), 240-266.
• Yüksel, Y. (2015). In Search for a Pronatalist Population Policy for Turkey. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 14(1), 19-38.
• Zare, Z. , Kiaetabar, R. & Laal Ahangar, M. (2019). Fertility Motivations and Its Related Factors in Women of Reproductive Age Attended Health Centers in Sabzevar, Iran. Journal of Midwifery and Reproductive Health, 7(1), 1551-1559. doi: 10.22038/jmrh.2018.28116.1303
• Zhang, C. & Li, T. (2017). Culture, Fertility and the Socioeconomic Status of Women. China Economic Review, 45, 279-288. doi: 10.1016/j.chieco.2016.07.012