TÜRKİYE’DE GELENEKSEL KIRSAL KONUT PLANLARINDA GÖÇEBE TÜRK KÜLTÜRÜ İZLERİ

Yıl 2005, Cilt: 7 Sayı: 2, 158 - 191, 01.12.2005

Abdullah Köse

Öz

Konutlar yapı malzemesi, şekil ve plan bakımından bir yerden
diğerine değiştiği için coğrafyanın ilgi alanını içindedir. Konut, kültürün
peyzaj üzerinde görünen en somut yansımasıdır. Konut tasarımı kültürel
tutumu yansıtır. İnsanı etkileyen her şey evini de etkiler; geçmişteki
etkilerden bir kısmı günümüze kadar ulaşır ve yaşar.
Türkiye’nin farklı ekolojik ortamlarında birbirinden farklı konut
planları gelişmesine rağmen temelde ortak bir plan tasarımı ortaya çıkar.
“Türk evi” plan tipi olarak tanımlanan bu plan tasarımının iki temel unsuru
vardır: oda(lar ve sofa. Bu durum, Türk evi plan tipinin geleneksel Türk
kültürü kökünden beslendiği sonucuna götürür.
Bu çalışmada, Türkiye geleneksel kırsal konutlarının
biçimlenmesinde kültürel mirasın etkisi belirlenmeye, günümüzdeki çok
farklı kırsal mimari örneklerinden yakalanan ipuçlarından hareketle
geleneksel göçebe Türk kültürünün etkisi ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.
“Türk evi” plan tipinin ilk aşaması sofasız tek odalı (ilkel Türk evi)
evdir. Bu aşamada çadır düzeni, olduğu gibi sabit eve kopya edilmiştir.
Sofasız tek odalı plan tipinin bir sonraki aşaması dış sofalı (Yörük evi) ev
planıdır. Bu plan tipinde, bir önceki modelden farklı olarak “sofa” birimi
gelişmiştir.
“Türk evi” planının iki temel unsuru olan “oda” ve “sofa,” Türk
kozmogonisi, dünya görüşü, geleneksel göçebe hayat tarzı, aile yapısı ve
sosyal düzenden izler taşır. “Türk evi” Anadolu’da yüzyıllar boyunca
süregelen kültürel yayılma, kültürel adaptasyon ve kültürel etkileşimin
birlikte ortaya çıkardığı bir sonuçtur.
Anahtar Kelimeler: kültürel yayılma, kültürel ekoloji, göçebe Türk
kültürü, geleneksel Türk evi.
Geography is interested in dwellings the construction material, form,
and plan of dwellings show a spatial variation. Houses are the most concrete
reflection of the culture in the landscape. Designing the dwelling reflect the
culture of the designer. Factors affecting humans, affect at the same time the
constructions they build. These effects inherited through human culture and
observed in everyday life.
Although there have been different dwelling types in various
ecological regions of Turkey, there are common features that can be
observed in these different types. This is called ‘Turkish house’ and
possesses two distinct characteristics: the room and the sofa. Presence of
these two features indicate that the house type called ‘Turkish’ have been
affected by traditional Turkish culture.
In this study the effects of cultural heritage on shaping the traditional
rural dwellings were investigated. The effects of tarns-humans Turkish
culture were determined through traces in various architectural structures.
The first step of the creation of ‘Turkish house’ is the house with one
room and without the sofa (primitive Turkish house). In this case the
structure of a tent was transformed to the house. The second phase is a
house with an outer sofa, which is called Yörük house. The difference
between the first and the second type is the extension of sofa.
The two basic elements of ‘Turkish house’ carry the connotations of
Turkish cosmologies, traditional trans-humans society, family structure and
social order. The resulting ‘Turkish house’ is a result of cultural diffusion,
adaptation, and integration that have continued in Anatolia for centuries.
Key Words: cultural diffusion, cultural ecology, nomadic Turkish
culture, traditional Turkish House.

Anahtar Kelimeler

geleneksel , kırsal konut , göçebe türk kültürü

Kaynakça

• Aça, M., 2005, Sözlü Görüşme. BAÜ, Fen-Edebiyat Fakültesi Halk Edebiyatı A.B.D., Balıkesir.
• Arı, Y., 2003, “Coğrafyanın Dört Geleneği.” Ege Coğrafya Dergisi, Aralık 2003, Cilt: 12, Sayı: 2, İzmir, s. 119-125.
• Asatekin, G., 1994, “Anadolu’daki Geleneksel Konut Mimarisinin Biçimlenmesinde Aile-Konut Karşılıklı İlişkilerinin Rolü.” Kent Planlama, Politik, Sanat Tarık Okyay Anısına Yazılar, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayını, Ankara.s.65-87.
• Aurance, O., 1996, “Houses and Households in Modern Cafer Höyük (Euphrates valley, Malatya).” Çağlar Boyunca Anadolu’da Yerleşim ve Konut Uluslararası Sempozyumu, 5-7 Haziran 1996, Ege Yayınları, İstanbul, s.49-58.
• Bates, D. G., 1971, “Güneydoğu Anadolu’da göçebe Yörük Yerleşmeleri Üzerine Bir Çalışma.” Türkiye, Coğrafî ve Sosyal Araştırmalar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Enstitüsü, İstanbul, s.245-292.
• Baykara, T., 2003, Türk Kültürü. IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• Bilgi, Ö., 1996, “Karadeniz Bölgesi Kesimi İlk Tunç Çağı Mimarisi.” Çağlar Boyunca Anadolu’da Yerleşim ve Konut Uluslararası Sempozyumu, 5-7 Haziran 1996, Bildiriler, Ege Yayınları, İstanbul, s.63-74. Candan, E., 2002, Türkler’in Kültür Kökenleri. Sınır Ötesi Yayınları, İstanbul.
• Çetin, A., 2004, “Kazak Türklerinde Sosyal Hayat.” G. Ü. Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, www.hbektas.gazi.edu.tr/13Cetin.htm, 15.12.2004.
• Dağgülü, M ve Dağgülü, İ.B., 1996a, “Trakya’daki Yöresel Köy Konutlarında Belirleyici ve Değiştirici Rol Oynayan Faktörler.” Çağlar Boyunca Anadolu’da Yerleşim ve Konut Uluslararası Sempozyumu, 5-7 Haziran 1996, Bildiriler, Ege Yayınları, İstanbul, s.103-110.
• Dağgülü, M ve Dağgülü, İ.B., 1996b, “Tarih Öncesi Kültürlerin Devamı Olarak Trakya Yöresinde Günümüze Kadar Süregelmiş Dal Örgüsü Yapı Geleneği.” Çağlar Boyunca Anadolu’da Yerleşim ve Konut Uluslararası Sempozyumu, 5-7 Haziran 1996, Bildiriler, Ege Yayınları, İstanbul, s.91-101.
• De Blocqueville, H. C., 1986, Türkmenler Arasında. Çev. Rıza Akdemir, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 660, Tercüme Eserler serisi: 53, Ankara.
• Demir, M., 1999, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Yerleşim Yapısı ve Şehirleşme.” Osmanlı 4 (Editör Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 98-102.
• Deniz, B., 1980, “Malatya Türk Ev Mimarisinin Ana Hatları.” MTRE Bülteni, Sayı: 11-12, Nisan 1980, İstanbul, s. 19-23.
• Deniz, B. 1992a, “Manisa Yöresi Köy Mimarisi.” Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, C.V, İzmir, s.17-46.
• Deniz. B., 1992b, “Balaban Evleri.” Fırat Üniversitesi Fırat Havzası Tarihi Sempozyumu-1987, Elazığ, s.105-130
• Denker, B., 1960, “Güneydoğu Toroslarda Göçebelik.” (Wolf-Dieter Hütteroth, 1959, Bergnomaden und Yaylabauern im mittleren Kurdischen Taurus, Marburg’dan çeviri). Türk Coğrafya Dergisi, Yıl:XVI, Sayı: 20, Ankara, s. 136-142.
• Doğanay, H., 1997, Türkiye Beşeri Coğrafyası. Milli Eğitim Bakanlığı Yay. No: 2982, Bilim ve Kültür Eserleri Diz. No. 877, Eğitim Serisi No: 10, İstanbul.
• Dönmez, Y., 1960, “Hanege Köyü (Beşeri ve İktisadi Tetkik).” İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 11, İstanbul, s. 56-75.
• Dönmez, Y., 1962, “Karasu Batısında Bir Yörük Yerleşmesi.” Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 13, İstanbul, s. 181-199. Eldem, S. H., 1955, Türk Evi Plan Tipleri. İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yay., İstanbul.
• Eliade, M., 1991, Kutsal ve Dindışı. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Gece Yayınları, Ankara.
• Eliade, M. 1999, Şamanizm. Çev. İsmet Birkan, İmge Kitabevi, Ankara.
• Emiroğlu, M., 1981, Korunması Gereken Örnek Bir Kentimiz: Safranbolu. A.Ü., D.T.C.F. Yay.: 297, Ankara.