The Critical Edition of Yūsufafandīzādah’s (d. 1167/1754) Treatise Named Tafsīr Sūratay al-Balad wa al-Kawthar

Yıl 2024, Sayı: 23, 10 - 38

Davut Ağbal

https://doi.org/10.18498/amailad.1528641

Öz

This article focuses on the critical edition and content analysis of the treatise Tafsīr Sūratay al-Balad wa al-Kawthar by Yūsuf Efendizāde Abdullah Hilmi al-Amāsī, one of the Ottoman scholars in 18th-century. Yūsuf Efendizāde lived in Istanbul between 1656 and 1754 and was among the notable scholars of his time. He was given the epithet "el-Amāsī" because his father hailed from Amasya, and "Yūsuf Efendizāde" was a name derived from his grandfather. Both his father and grandfather were distinguished figures in the science of Qiraʾat (Recitation of the Qur'an) during their respective periods. Belonging to a intellectual family significantly influenced his educational journey. This, combined with his productive nature, resulted in Abdullah Hilmi Efendi leaving behind many of works before his passing. The treatise that includes the exegesis of Surah al-Balad and Surah al-Kawthar is among these works. As far as it can be determined, only one copy of this treatise exists in Turkish libraries. Although the exegete did not interpret these two surahs following the methods of sharḥ and ḥashiya, he is seen to have presented a comprehensive summary of the information from the sources he used. However, he accomplished this within the framework of his literary understanding let forming a new composition. On the other hand, it is possible to find a few instances in the work where he involuntarily inclined towards the methods of sharḥ and ḥashiya. This can be seen as a reflection of the scholarly style and characteristics of the period in which the treatise was written. From this perspective, it is difficult to assert that the treatise offers a new perspective and style within the science of exegesis. Nonetheless, it is certain that bringing these treatises to light is highly significant for comprehensive evaluations aimed at identifying the period's scholarly acceptances, intellectual atmosphere, and the chronological changes in topics, style, and methods in specific types of works.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Surah al-Balad, Surah al-Kawthar., Yūsufafandīzādah

تحقيق «تفسير سورتي البلد والكوثر» ليوسف أفندي زاده (ت. 1167هـ/1754م)

Öz

تركز هذه المقالة على التَّحقيق والتحليل المضموني لـرسالة تفسير سورتَي البلد والكوثر ليوسف أفندي زاده عبد الله حلمي الأماسي، أحد علماء الدَّولة العثمانية في القرن الثامن عشر. وعاش يوسف أفندي زاده في إسطنبول بين عامي 1656 و1754، وكان من العلماء المهامِّ في عصره. وحصل على نسبة "الأماسي"؛ لأنَّ والده كان من الأماسيا، واسم "يوسف أفندي زاده" نسبةً إلى جدِّه، وكان والده وجدُّه شخصيَّتين مميِّزتين في علم القراءاة في عهدهما. وانتماؤه إلى عائلة علميَّة أثَّر بشكل كبير في مسيرته التَّعليميَّة، وهذا، بالإضافة إلى طبيعته الإنتاجيَّة، أدَّى إلى ترك عبد الله حلمي أفندي العديد من التأليفات خلفه، والرِّسالة الَّتي تشمل تفسير سورتي البلد والكوثر هي من بين هذه التأليفات، وبقدر ما يمكن تحديده، يوجد فقط نسخة واحدة من هذه الرِّسالة في المكتبات التُّركيَّة، على الرَّغم من أنَّ المفسِّر لم يفسِّر هاتين السُّورتين بأسلوب الشَّرح والحاشية، إلَّا أنَّه يُرى أنَّه قدَّم ملخَّصًا شاملًا للمعلومات من المصادر الَّتي استخدمها، ومع ذلك، أنجز هذا العليَّة ضمن إطار ذوقه الأدبي مما سمح بإنشاء تأليف جديد، ومن ناحية أخرى، من الممكن العثور على بعض المواضع في الرِّسلة حيث يميل بشكل غير إرادي إلى أسلوب الشَّرح والحاشية، في الحقيقة، يمكن أن يعتبر هذا انعكاسًا للأسلوب العلمي وخصائصه في الفترة التي كتبت فيها الرِّسالة، ومن هذا المنظور، من الصَّعب التَّأكيد على أنَّ الرِّسالة تقدِّم منظورًا جديدًا وأسلوبًا جديدًا في علم التَّفسير، ومع ذلك، من المؤكَّد أنَّ الدِّراسة والنَّشر مثل هذه الرسائل ذو أهميَّة كبيرة للتقييمات الشَّاملة الَّتي تهدف إلى تحديد القبول العلمي لفترات محدَّدة، والبيئة الفكريَّة، والتغييرات الزمنيَّة في الموضوعات، والأسلوب، والمنهج في أنواع معيَّنة من الأعمال.

Anahtar Kelimeler

التفسير, يوسف أفندي زاده, سورة البلد, سورة الكوثر

Yusufefendizâde’nin Tefsîru Sûrateyi’l-Beled ve’l-Kevser İsimli Risalesinin Tahkiki

Öz

Bu makale, XVIII. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Yûsuf Efendizâde Abdullah Hilmi el-Amâsî’nin Tefsîru Sûrati’l-Beled ve’l-Kevser isimli risalesinin tahkiki ve muhteva açısından incelenmesini konu edinmektedir. Yûsuf Efendizâde 1656-1754 tarihleri arasında İstanbul’da yaşamış, döneminin önemli alimleri arasındadır. Kendisine el-Amâsî nisbesinin verilmesi Amasya’nın babasının memleketi olması sebebiyledir. Yine Yusuf Efendizâde ismi de dedesine nispetledir. Hem babası hem de dedesi yaşadıkları dönem itibariyle Kıraat İlmi’nde öne çıkmış şahsiyetlerdir. Müellifin ilimle iştigal eden bir aileye mensup olması onun eğitim hayatında etkili olmuştur. Bu durum, kendisinin velûd karakteriyle birleşince Abdullah Hilmi Efendi arkasında birçok eser bırakarak ahirete intikal etmiştir. el-Beled ve el-Kevser surelerinin tefsirini içeren risale de onun bu eserleri arasında yer almaktadır. Risalenin tespit edilebildiği kadarıyla Türkiye kütüphanelerinde sadece bir nüshası bulunmaktadır. Müfessir bu iki sureyi şerh ve haşiye usulüyle tefsir etmemiş olsa da kaynak olarak kullandığı eserlerdeki malumatların kapsamlı bir özetini sunduğu görülmektedir. Ne var ki bunu yeni bir kompozisyon oluşturan kendi edebi zevki çerçevesinde gerçekleştirmiştir. Öte yandan eserde şerh ve haşiye üslubuna istemsizce meylettiği birkaç yere de rastlamak mümkündür. Bu da eserin yazıldığı dönemin ilmî üslup ve karakteristiğini yansıtan bir veri olarak görülebilir. Bu açıdan risalenin tefsir ilmi içerisinde yeni bir bakış açısı ve üslubu sunduğunu söylemek zordur. Ama bu risalelerin gün yüzüne çıkarılmasının, dönemsel ilmi kabulleri, entelektüel atmosferi ve belirli tür eserlerdeki kronolojik konu, üslup ve yöntem değişikliklerini tespit etme noktasında yapılacak kapsamlı değerlendirmeler için oldukça önemli olduğu muhakkaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Yûsuf Efendizâde, el-Beled Sûresi, el-Kevser Sûresi.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şu‘ayb el-‘Arnavut – Adil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1998.
• Bermâvî, İlyâs b. Ahmed Huseyn b. Süleymân. İmtâu’l-fudalâ bi terâcimi’l-kurrâ. 2 Cilt. Medinetü’l-Münevvera: Dâru’n-Nedveti’l-İlmiyye, 2000.
• Beyhakî, Ebu Bekr Ahmed b. el-Huseyn. Ma‘rifetu’s-sünen ve’l-âsâr. 15 Cilt. Halep: Dâru’l-Va‘y, 1991.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Ömer b. Abdulhâlik el-Atekî. el-Bahru’z-zehhâr -Müsned-. thk. Adil b. Sa‘d. 20 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2004.
• Bikâî, Ebü’l-Hasan Burhânuddîn İbrâhim b. Ömer. Nazmu’d-durer fî tenâsubi’l-âyâti ve’s-suver. 22 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, 1984.
• Bilmen, Ömer Nasûhi. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. Riyad: Beytu’l-Efkâri’d-Düveliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1998.
• Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1975.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l-beyân. 10 Cilt. İstanbul: Osman Bey Matbaası, 1928.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd el-. es-Sıhâh tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-’İlm li’l-Melâyîn, 1984.
• Ebu Hayyân el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhît. thk. eş-Şeyh Adil Ahmed el-Mevcûd – eş-Şeyh Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü ‘akli’s-selîm ilâ mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Esterâbâdî, Radiyyuddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerhu’r-Radî li Kâfiyeti’l-Hâcib. thk. Dr. Yahya Beşîr Mısrî. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetu’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 1417h./1997m.
• Fahreddin Râzî, Muhammed b. Allâme Zıyauddîn Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981. Fındıklılı İsmet Efendi. Tekmiletü’ş-Şakâʾik fî Hakki Ehli’l-Hakâʾik. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2021.
• Gül, Osman. Yusufefendizâde Abdullah Hilmi el-Amâsî'nin (1167/1753) 'en-Nefhatü'l-Fâiha fî Tefsîri Sûreti'l-Fâtiha' Adlı Eserinin Tahlili. Amasya: Amasya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Hayruddîn ez-Ziriklî. el-A‘lâm kâmusu terâcim li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-musta‘rabîn ve’l-müsteşrikîn. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn. 1986.
• Hindî, Muhammed Tâhir b. Ali. Tezkiratu’l-mevzû‘ât. Kâhire: İdâretu’t-Tab‘ati’l-Münîra, 1343.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman b. Cinnî. el-Muhteseb fî tibyâni vucûhi şevâzzi’l-kıraât ve’l-îzâh ‘anhâ. thk. Ali en- Necdî Nâsıf – Dr. Abdulfettâh İsmail Şelebî. 2 Cilt. Kâhire: Vizâratu’l-Evkâf, 1994.
• İbn Mücâhid. Kitâbu’s-seb‘a fî’l-kıraât. thk. Dr. Şevki Dayf. Kâhire: Dâru’l-Marife, ts.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail b. Sîde el-Mürsî. el-Muhkem ve’l-muhiti’l-a‘zam. thk. Dr. Abdulhamid Hendâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İsmail Paşa Bağdâdî. Hediyyetü’l-ârifîn. 2. Cilt. İstanbul: Vekâletü’l-Maarifi’l-Celîle, 1951. Keskin, Hasan. “Yusufefendizâde Abdullah Hilmi el-Amâsî (H. 1167/1753)’nin “Tefsîrü Sûreteyi’l-Beled ve’l-Kevser” Adlı Eserinin Tahlil ve Değerlendirmesi”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu. ed. Şuayip Özdemir – Ayşegül Gün. 1/147-162. Amasya: Amasya Üniversitesi, 2017.
• Kocâvî, Muhammed b. Mushiluddin Mustafa. Hâşiyetu Şeyhzâde ‘alâ tefsîri’l-Kâdî el-Beyzâvî. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetu’l-Hakîka, 1991.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc. Sahihu Müslim. Riyad: Dâru Tîbe, 1426.
• Müstakimzâde Süleyman Sadettin Efendi. Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Ömer Rıza Kehhâle. Mu‘cemu’l-müfellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 1957.
• Özel, Recep Orhan “Amasyalı Alimlere Dair Bir Bibliyografya Denemesi”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu. ed. Şuayip Özdemir – Ayşegül Gün. 2/557-570. Amasya: Amasya Üniversitesi, 2017.
• Özel, Recep Orhan. “Yusufefendizâde Abdullah Hilmi el-Amâsî (1167/1753) ve ‘en-Nefhatü’l-fâiha fî tefsîri sûreti’l-Fâtiha’ Adlı Eseri”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu. ed. Şuayip Özdemir – Ayşegül Gün. 1/316- 331. Amasya: Amasya Üniversitesi, 2017.
• Suyûtî, Celaleddîn ‘Abdurrahmân. ed-Dürru’l-mensûr. thk. ‘Abdullâh b. ‘Abdulmuhsin et-Türkî. 16 Cilt. Kâhire: Merkezu’l-Buhûs ve’d-Dirasâti’l-‘Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 2003.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmanî. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996. Taberânî, Ebu’l-Kâsım Suleyman b. Ahmed. el-Muʿcemu’l-evsat. thk. Târık b. İvazullâh b. Muhammed – Abdulmuhsin b. İbrahim el-Huseynî. 10 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Suleyman b. Ahmed. el-Muʿcemu’l-kebîr. thk. Hamdi Abdulmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kâhire: Mektebetu İbn Teymiyye, t.y.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. ‘Abdullâh b. ‘Abdulmuhsin et-Turkî. 25 Cilt. Kâhire: Dâru Hicr, 2001.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târihu’r-rusul ve’l-Mulûk. thk. Muhammed el-Fâzıl İbrahim. 11. Cilt. Kâhire: Dâru’l-Ma‘rife, 1967.
• Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa. Sünenu’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996. Tobay, Ahmet. Yusufefendizâde Abdullah Hilmi ve Hadis Şerhçiliğindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Yasar, Abdizâde Hüseyin Hüsameddin. Amasya Tarihi. ed. Songül Keçeci Kurt vd. 12 Cilt. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâ‘iki gavâmidi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.