Yūsufafandīzādah and His Treatise on Wahdat al-Wujud

Yıl 2024, Sayı: 23, 79 - 104

Mustafa Salih Edis

https://doi.org/10.18498/amailad.1549210

Öz

Yūsufafandīzādah Abd al-Allāh Hilmī (d. 1167/1754) was a distinguished scholar from the Ottoman period, known for his vast knowledge, especially in Islamic sciences, where he excelled in areas like Quranic recitation, exegesis, and hadith studies. In addition to his scholarly prominence, Yūsufafandīzādah was noted for his expertise and experience in Sūfism. He wrote poetry under the pseudonym "Hilmī" and completed his Sūfī training under Sheikh Ilyas Sakīzī (d. 1118/1706-7) of the Khalwati order, from whom he received a license to teach. His only known written work on Sūfism, apart from his treatise titled Vahdet Meselesi (The Issue of Unity) and his correspondence with Niyāzī-i Misrī (d. 1105/1694) is this treatise, which provides insight into his perspective on Sūfism. This work is particularly valuable as it stands as the only available text that reflects his understanding of wahdat al-wujūd (Unity of Being), a philosophical concept in Sūfism. This treatise discusses his thoughts on wahdat al-wujūd and also serves as a response to contemporary critiques of Sūfism in the Ottoman Empire. An examination of Yūsufafandīzādah's life reveals the influence of significant events of his time, such as the Kadızādah-Sivāsī conflicts. These events were among the pressing issues of the Ottoman agenda, as Sūfism had become a topic of substantial criticism in certain circles. Some groups labeled Sūfism as heretical innovation, leading to intense conflicts between the scholarly circles of madrasas and the Sūfī takkahs. Scholars like Yūsufafandīzādah, who sought to reconcile the divide between Sūfism and madrasa circles, acted as mediators, leveraging their scholarly credentials to bridge the gap. Although he came from a madrasa background, Yūsufafandīzādah's endorsement of wahdat al-wujûd—a highly debated Sūfī concept—set him apart within the Ottoman scholarly community.
In his treatise, Yūsufafandīzādah emphasizes that wahdat al-wujûd is a concept not easily comprehended by the masses and can only be truly understood by those referred to as "the people of truth," individuals who have attained spiritual maturity. This perspective underscores the importance of learning directly from qualified individuals, much like the practice in Quranic sciences where one learns from a fem-i muhsin (a skilled and virtuous teacher). His insistence on experiential transmission highlights the necessity of understanding Sūfī knowledge through lived experience. He asserts that only the learned can grasp wahdat al-wujûd, and any misunderstandings stem from a lack of comprehensive knowledge on the matter. In presenting his views, he draws on the thoughts of Niyāzī-i Misrī, with whom he corresponded. Niyāzī-i Misrī had faced exile due to his opposition to prohibitions on practices like dhikr and sama’ ceremonies. Yūsufafandīzādah’s use of Niyāzī-i Misrī’s ideas to support his points demonstrates both his affinity for Sūfism and his stance against the critiques of Sūfī communities of his time. This adherence to his beliefs, even in a brief treatise, reflects his unwavering commitment to his convictions. In this regard, Niyāzī-i Misrī’s verse, “Whatever you look upon, know that it reveals the mystery of the Divine,” is included as a profound articulation of the metaphysical basis of wahdat al-wujûd.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Tawhid, Wahdat al-Wujud, Yūsufafandīzādah, Kadızādah-Sivāsī

Yusufefendizâde ve Vahdet-i Vücûd Risalesi

Öz

Yusufefendizâde Abdullah Hilmi; Osmanlı döneminde yaşamış, ilmi birikimiyle öne çıkan bir alimdir. Özellikle İslâmî ilimlerde; kıraat, tefsir ve hadis alanlarında övgüye mazhar bir âlim olarak tanınan Yusufefendizâde, aynı zamanda tasavvufî deneyim ve bilgisiyle dikkat çeken bir şahsiyettir. Aynı zamanda o, “Hilmî” mahlasıyla şiirler yazmış ve Halvetî tarikatından Şeyh İlyâs Sakîzî’den (öl. 1118/1706-7) seyrü sülûkünü tamamlayarak icazet almıştır. Onun tasavvuf hakkında Vahdet Meselesi başlıklı risalesi ve Niyâzi-î Mısrî (öl. 1105/1694) ile yazışmaları dışında konuyla ilgili bir yazısı bulunmamaktadır. Nitekim yazışmaların içeriği hakkında bilgi ya da mektubun kendisine rastlanılmamıştır. Bu yönüyle Vahdet Meselesi risalesi onun tasavvufa bakış açısını sunan tek eseri olmasıyla önem arz etmektedir. Bahse konu olan risale, vahdet-i vücûd konusundaki düşüncelerini içermekte aynı zamanda Osmanlı’da tasavvufa yönelik eleştirilere yanıt niteliği taşımaktadır. Yusufefendizâde’nin hayatı incelediğinde, dönemin etkili olaylarından biri olan Kadızâde-Sivâsî çatışmalarının ona tesiri gözlemlenebilmektedir. Bu olaylar, Osmanlı’da tasavvufun yaygın bir eleştiri konusu olduğundan dolayı gündemi etkileyen meselelerden biri olmuştur. Bazı çevrelerde tasavvufun bidat ve sapkınlık olarak değerlendirilmesi medrese ve tekke çevrelerinde ciddi çatışmalara yol açmıştır. Bu dönemde, tasavvufla medrese arasındaki keskin ayrımları uzlaştırmaya çalışan Yusufefendizâde gibi âlimler, ilmi müktesebatları sayesinde iki kesim arasında köprü görevi üstlenmiştir. Bilhassa medrese geçmişine rağmen Yusufefendizâde’nin vahdet-i vücûd gibi tartışmalı bir tasavvufî görüşü desteklemesi, onu Osmanlı’daki medrese ulemâsı arasında özel bir konuma yerleştirmektedir.
Yusufefendizâde, risâlesinde vahdet-i vücûd anlayışını geniş kitlelerin kolayca kavrayamayacağına, bu bilginin sadece "hakikat ehli" olarak bilinen, manevi olgunlaşmayı tamamlamış kişilerce anlaşılabileceğine dikkat çekmektedir. Onun bu düşüncesi, Kıraat ilmî geleneğinde fem-i muhsin (doğru aktaran kimse) kişilerden doğrudan ders almanın önemine olduğu gibi hem ehlinden alınması hem de gözetim altında uygulanması gerektiğine dair de vurgu ihtiva etmektedir. Böylece tasavvufî bilgilerin hâlin yaşanması suretiyle doğru bir şekilde aktarılmasının gerekliliğini vurgulamıştır. Bu nedenle vahdet-i vücûdun doğrudan tahkik ehli tarafından anlaşılması gerektiğini vurgulamış, yanlış anlaşılmanın ise bilgi eksikliğinden kaynaklandığını belirtmiştir. Yusufefendizâde’nin vahdet-i vücûda dair görüşlerini ortaya koyarken Niyâzî-i Mısrî’den alıntı yapması, onunla olan yazışmaları, düşüncelerinin şekillenmesinde Niyâzî-i Mısrî’nin etkisini göstermektedir. Niyâzî-i Mısrî, zikir ve sema mukabelesinin yasaklanmasına karşı çıkmış ve bu görüşlerinden ötürü yönetim tarafından sürgüne gönderilmiştir. Yusufefendizâde’nin bu risalede Niyâzî-i Mısrî’den iktibasla konuyu delillendirmesi, onun tasavvufa olan yakınlığını ve yaşadığı dönemin tasavvuf ehline yönelik eleştirilere karşı duruşunu açıkça göstermektedir. Bu durum, Yusufefendizâde’nin inançları uğruna tavizsiz bir tutum sergilediğini kısa bir risaleyle de olsa yansıtmaktadır. Bu yönüyle Niyâzî-i Mısrî’nin “Her neye baḳsa gözüñ, bil sırr‐ı Sübḥān ʾandadır.” beyti, vahdet-i vücûd anlayışının metafizik temellerini ortaya koyan önemli bir ifade olarak risalede yer bulmaktadır.
Yusufefendizâde'nin risalesindeki vahdet-i vücûd kavramı, Allah'ın “mutlak” varlık olduğu ve tüm evrenin O'nun tecellilerinden ibaret “mukayyed” varlık düşüncesini tarif etmektedir. Bu yönüyle o, evrende görülen tüm varlıkların aslında Allah’ın birer yansıması ve mevcudatı şeklinde tanımlamaktadır. Bu yansımalar, mutlak varlık olan Allah’ın zatını değil, yalnızca tecellileri ile olan bir durumu ihtiva etmektedir. Bu nedenle Yusufefendizâde, Allah’ın tüm noksanlıklardan ve yaratılmışlara ait sınırlamalardan münezzeh olduğunu da belirtmektedir. Yusufefendizâde'ye göre Allah'ın mutlak varlığını kavramak ve varlıkların fânî doğasını idrak etmek, yalnızca muhakkiklerin ulaşabileceği bir hakikattir. Vahdet-i vücûdun anlamını kavramanın zorluğu, bu konuda yanlış anlaşılmaların da önünü açmıştır. Ona göre bu konudaki yanlış anlamaların en büyük nedeni, bu hâlin/nazariyenin sadece yüzeysel bilgiyle anlaşılmaya çalışılmasından kaynaklanmaktadır. Diğer yandan Yusufefendizâde, risalesinde Allah ve mahlukatın arasındaki ilişkiyi açıklamak için “ayna ve gölge” metaforlarını kullanmaktadır. Allah ve yaratılmışlar arasında bir ittihad ya da hulûl ilişkisinin bulunmadığını vurgulamaktadır. Yusufefendizâde’nin tasavvufa dair muayyen risale dışında başka yazısının bulunmaması, onun tasavvufa bakış açısı ve tasavvuf hakkındaki görüşlerinin de anılmasını sınırlamıştır. Bu vesileyle bu çalışmada onun kısaca hayatına, bir medreseli olarak tasavvuf ile ilişkisine, Kadızâde-Sivâsî olaylarının dönemine yansıyan sonuçlarına, yazdığı risalenin incelenmesine ve nüsha tanıtımına yer verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Tevhid, Vahdet-i vücûd, Yusuf Efendizâde, Abdullah Hilmi Efendi

Kaynakça

• Abdulkerîm el-Cîlî, Kutbuddîn Abdulkerîm b. İbrahim. el-Kemâlâtu’l-İlâhiyye fi’s-sıfatı’l-Muhammediyye. thk. Said Abdulfettah. Kahire: Mektebetu Âlemu’l-Fikr, 1997.
• Ankaravî, İsmail Rusuhi. Mecmûatu’l-letâif ve ma’mûretu’l-maârif. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289.
• Aşkar, Mustafa. Niyâzî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, 1998.
• Baz, İbrahim. Kadızadeliler Sivasiler Tartışması. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
• Bedirhan, Muhammed. “Vahdet-i Vücûd Ekolü”. İslam Düşüncesinde Teoriler - Metafizik. ed. Ömer Türker. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2. Basım, 2023.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrahîm b. el-Muğîre. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Cemâ’atü mine’l-ulemâ. 9 Cilt. Mısır: Matbaatu’l-Kubrâ el-Emîriyye, 1311.
• Bursalı Mehmed Tahir Bey. Osmanlı Müellifleri. thk. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Chittick, William C. Varolmanın Boyutları. thk. Turan Koç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2019.
• Edis, Mustafa Salih. “Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa (ö. 1087-1676)’nın Tasavvuf Ehline Yaklaşımı”. Külliyat: Osmanlı Araştırmaları Dergisi 11 (2020), 91-106.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kıraat Eğitiminde Şâz Kıraatler Ve Yûsuf Efendizâde’nin Konuya Dair Tepkisi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 1/19 (Haziran 2019), 67-81.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Mevlana’dan Sonra Mevlevilik. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1983.
• Hammer, Joseph von. Osmanlı Devleti Tarihi (1066-1086) (1656-1676). çev. Mehmet Ata. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1947.
• Hücvîrî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi). haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Hüseyin Vassâf, Osmânzâde. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş- Ali Yılmaz. 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2015.
• İbn Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Sa’d Şemsüddîn el-Cevziyye. Medâricu’s-sâlikîn beyne menâzil iyyâke na’budu ve iyyâke neste’în. ed. Muhammed Mu’tasımbillah el-Bağdâdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, 1996.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm. Mecmû‘u fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed İbn Kâsım. 35 Cilt. Medine: Mecmu’u’l Melik Fehed li Tabaati Musahhif Şerif Medineti Nebeviyye, 1416.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Alfa, 4. Basım, 2022.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemsüddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, t.y.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed. Resâilu İbn Arabî. thk. Muhammed Abdulkerîm en-Nemrî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 2010.
• İhramcızâde, Hacı İsmail Hakkı Altuntaş. Niyâzî-i Mısrî Divan-ı İlâhiyyat ve Açıklaması. 3 Cilt. Gözde Matbaacılık, ts.
• İmam Rabbânî, Ahmed Fârukî es-Sirhindî. Mektubât. thk. Abdullah Ahmed et-Tahhânî el-Mısrî. 2 Cilt. Kahire: Küllü Neşriyat, t.y.
• Karadayı, Osman Nuri. “Alvarlı Hâce Muhammed Lutfî Efendi’nin Şiirlerinde Ayna Sembolizmi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2015), 306-329.
• Mehmed Nazmî Efendi. Hediyyetü’l-İhvân (Osmanlılarda Tasavvufî Hayat-Halvetilik Örneği). thk. Osman Türer. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Muslu, Ramazan. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf. İstanbul: İnsan Yayınları, 2021.
• Müstakimzâde, Süleyman Saadeddin Efendi. Tuhfe-i hattâtîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Naîmâ Mustafa Efendi. Naîmâ Târihi. çev. Zuhuri Danışman. I-VI Cilt. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi, 1967.
• Niyazi-i Mısri, Mehmed b. Soğacızade Ali Çelebi el-Malati. Divan. İBB Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler, OE_Yz_001018.
• Ögke, Ahmet. “İbnü’l-Arabî’nin Fusûsu’l-Hikem’inde Ayna Metaforu”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 2/23 (2009), 75-89.
• Sadreddîn Konevî, Ebu’l-Meâlî Muhammed b. İshâk. Miftâhu’l-gayb’il-cem’l ve’l-vücûd fi’l-keşfi ve’ş-şuhûd (Tasavvuf Metafiziği). çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Sturdza, Mihail Dimitri. Dictionnaire historique et généalogique des grandes familles de Grèce, d’Albanie et de Constantinople. Paris, 1983.
• Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc et-. el-Luma’. thk. Abdulhalîm Mahmûd - Abdulbaki Surûr. Mısır-Bağdad: Dâru’l-Kutubi’l- Hadîs-Mektebetu’l-Müsennâ, 1380.
• Türer, Osman. Osmanlılarda Tasavvufî Hayat. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Uluç, Tahir. İbn Arabî’de Sembolizm. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Büyük Osmanlı Tarihi. 6 Cilt. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 5. Basım, ts.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi (XVI. Yüzyıl Ortalarından XVII. Yüzyıl Sonuna Kadar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1954.
• Yasar, Abdîzâde Hüseyin Hüsâmeddîn. Amasya Tarihi. ed. Songül Keçeci Kurt vd. haz. Eyüp Baş, Fatih Koca, Turan Açık, İbrahim Serbestoğlu, Safi Arpaguş, Ahmet Hakkı Turabi. 12 Cilt. Amasya: Amasya Belediye Kültür Yayınları, 2022.
• Yetik, Erhan. İsmail-i Ankaravî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: İşaret, 1992.
• Yusufefendizâde, Abdullah Hilmi. Risâle fî ecvibeti’l-mesâil mimmâ yetealleku bi vücûhi’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Blm, 68/4.
• Yusufefendizâde, Abdullah Hilmi. Vahdet-i Vücûd Risâlesi. Milli Kütüphane, Ali Emiri Şeriyye koleksiyonu, 01104/7.