Yusufefendizâde’nin Kırâat İlmi İcâzetnâme Geleneğindeki Yeri: Türkiye, Mısır, Malezya ve Endonezya Örnekleri

Yıl 2024, Sayı: 23, 206 - 245

Hatice Şahin Aynur

https://doi.org/10.18498/amailad.1563668

Öz

Bu makalede Osmanlı dönemi kırâat alimlerinden Yusufefendizâde’nin kırâat ilmi icâzetnâmelerindeki yeri ve önemi incelenecektir. Kırâat ilminde Osmanlı döneminin yetiştirdiği kırâat alimlerinden biri olan Yusufefendizâde, sadece kırâat ilminde değil hadis, tefsir, mantık, edebiyat ve şiir gibi farklı alanlarda da eser yazacak düzeyde ilim sahibi bir alimdir. Doğum yeri Amasya olan Yusufefendizâde’nin doğum tarihi 1085/1674 olarak verilmektedir. Yusufefendizâde Osmanlı Padişahlarından IV. Mehmet, II Süleyman, II. Ahmed, II. Mustafa, III. Ahmed ve I. Mahmud’un dönemlerinde yaşamıştır.
Yusufefendizâde, eğitim hayatında başta ailesi olmak üzere çokça alimden ilim alabildiği bir ortamda yetişmiştir. Sadece kırâat alanında değil tefsir, fıkıh, hadis, hat gibi alanlarda da eğitimi olan Yusufefendizâde, farklı sahalarda farklı hocalardan istifade etmiştir. Kırâat ilmindeki hocaları arasında öncelikle babası Muhammed b. Yûsuf b. Abdirrahman vardır. Yusufefendizâde, üst düzey kırâat eğitimini ilk olarak babasından almıştır. Kırâat hocaları arasında Mısır Târiki’nin kurucusu ve Ali el-Mansûrî olarak meşhur olan Ali b. Süleymân b. Abdillâh el-Mansûrî el-Mısrî bulunmaktadır. Mısır Târiki’ne vukûfiyeti bu vesileyle olmuştur. Ayrıca Süleyman el-Fadıl b. Ahmed b. Mustafa b. Muhammed de kırâat hocaları arasında yer almaktadır. Osmanlı’da kırâat ilmi tedrisatında önemli yere sahip değerli bir alim olan Yusufefendizâde, bu geleneğin günümüze ulaşmasında da kilit isimlerden kabul edilmektedir. Bu meyanda Yusufefendizâde, Osmanlı döneminde kurulan iki târikten İstanbul Tarîki’ne mensup olmakla birlikte kendisi İstanbul Târiki’nin bir mesleği olan Îtilâf Mesleği’nin kurusucudur. Bu doğrultuda Yusufefendizâde, ülkemizde yer alan kırâat ilmi icâzetname geleneğinde isnatta yer alan önemli isimlerden birisi olmuştur. Yusufefendizâde’nin kırâat ilmindeki bu yetkinliği sadece ülkemizi değil diğer İslâm ülkelerini de etkilemiştir. Diğer bir ifadeyle Yusufefendizâde ülkemizdeki kırâat ilmi icâzetnâmelerinde yer aldığı gibi bazı İslâm ülkelerinin kırâat ilmi icâzetnâmelerinin senetlerinde de yer almaktadır. Mamafih bu makalenin amacı Yusufefendizâde’nin yer aldığı kırâat ilmi icâzetnâme isnâdlarının tespitidir. Yusufefendizâde’nin geçtiği icâzetnâme senetleri hem içerik hem de başlık açısından çeşitlilik göstermektedir. Dolayısıyla bu çalışmada sadece kırâât-ı seb‘a ve kırâât-ı aşere icâzetnameleri üzerinden Yusufefendizâde’ye yer ver verilmeyecek hem bir imamın tek rivayeti üzerinden hem de birden fazla imamın rivayetleri üzerinden ele alınacaktır. Bu meyanda makalede elde edilen bulguların en önemlisi Yusufefendizâde’nin kırâat ilmi icâzetnâme geleneğindeki birçok icâzetnamede yer almasıdır. Bu çalışmada nitel araştırma yöntemi doküman analizi kullanılacaktır.
Ruhsat ve icâzet vermek, onaylamak gibi anlamlara gelen icâzet kelimesi kavram olarak daha ziyade “şehâdetnâme ve diploma” gibi manalara hamledilmektedir. İslâm tedrisat geleneğinde belirli müfredatın okutulması ve başarılı olunması halinde verilen icâzetnâmelerin ilk örnekleri yazılı olmaktan ziyade sözlüdür. Daha sonra yazılı forma dönüştürülmüştür. İcâzet, hadis, kırâat ve tefsir gibi İslâmî bilimlerin etkisinde Müslümanlar tarafından hicri üçüncü yüzyıl kadar erken bir tarihte geliştirilmiş Müslümanlara özgü bir gelenektir. İslâm kültüründe icâzet geleneği dördüncü yüzyıldan itibaren tüm Müslüman ülkelerde uygulanan bir eğitim prosedürü haline gelmiştir. Hatta zaman içerisinde Hıristiyan Avrupa’nın eğitiminde de etkili olmuş ve ilerleyen süreçlerde sertifika, diploma, derece gibi isim değişiklikleriyle varlığını korumuştur. Kırâat ilmi tedrisatı açısından icâzet, Hz. Peygamber (s.a.s.) tarafından tilavet olunan Kur’ân-ı Kerîm’in hem metin hem de fonetik açıdan değişmediğinin vurgusu mesabesindedir. Zira Kur’ân eğitimi, Hz. Peygamber’den (s.a.s.) itibaren yetkin ve icâzetli olan kârî ve mukrîden Kur’ân’ı dinlemek (sema) ve sonrasında ona dinletmek (arz) usulüyle devam etmiştir. Bu çerçevede kırâat terminolojisinde icâzet, “Kur’ân lafızlarının usûlüne uygun bir üslupla okunması açısından okuyucuda bulunması gereken niteliklerin mevcudiyetini belirten yazılı yeterlilik belgesi” şeklinde tanımlanabilir.

Anahtar Kelimeler

Kur'an, Kıraat, İcazetname, İsnad, Yusuf Efendizade

Yūsufafandīzādah’s role in the Tradition of Kırâat Ilmi Ijazah (Qur'anic Recitation Science Certification) with Examples from Turkey, Egypt, Malaysia and Indonesia

Öz

In this paper, the significance of Yūsufafandīzādah, who is one of the Qiraat (Qur’anic Recitation) scholars of the Ottoman period, in the certificate of authorization (icâzetnâme) of Qiraat within the science of Qur’anic Recitation (Qiraat) will be examined. Yūsufafandīzādah, one of the Qiraat scholars who was nurtured during the Ottoman period, was not only an expert in the science of Qiraat but also a scholar proficient enough to author works in diverse fields such as Hadith, Tafseer, Logic, Literature and Poetry. Yūsufafandīzādah’s birth date is recorded as 1085/1674, and his birth place as Amasya. Yūsufafandīzādah lived during the reigns of the Ottoman Sultans IV. Mahmad, II. Sulayman, II. Ahmad, II. Mostafa, III. Ahmad, and I. Mahmod.
Yūsufafandīzādah grew up in an environment where he could receive knowledge from numerous scholars, especially his family. Yūsufafandīzādah, who received education not only in the field of Qiraat but also in Tafsir, Fiqh, Hadith, and Calligraphy, benefited from different teachers in various fields. Among his Qiraat teachers was primarily his father, Mohammad b. Yūsuf b. Abd al-Rahmān. Yūsufafandīzādah received his advanced Qiraat training initially from his father. Among his Qiraat teachers was also Ali b. Suleyman b. Abd al-Allāh al-Mansurī al-Mısrī, who was famous as Ali al-Mansurī and the founder of the Egyptian Tārıq. His familiarity with the Egyptian Tārıq was established through this connection. Additionally, Suleyman al-Fādil b. Ahmad b. Mostafa b. Mohammad was also among his Qiraat teachers. Yūsufafandīzādah, a scholar who played an important role in the education of the science of Qiraat in the Ottoman period, is accepted as a key figure that transfers this tradition until present. In this context, Yūsufafandīzādah was affiliated with the İstanbul Style which is one of the two styles established during the Ottoman period; he is also the founder of the Îtilâf Doctrine which is a doctrine of the İstanbul Style. In this sense, Yūsufafandīzādah has become an important figure in the chain of attribution within the tradition of the certificate of authorization in science of Qiraat in our country. Yūsufafandīzādah’s perfection in the science of Qiraat has an impact not only on our country but also on other Islamic countries. In other words, Yūsufafandīzādah is listed in certificates of authorization within the science of Qiraat in our country, as well as in some other Islamic States’ chain of attribution in the certificate of authorization within the science of Qiraat. In addition to this, the aim of this paper is to identify the chains of attribution in the certificates of authorization in the science of Qiraat, that include Yūsufafandīzādah. The ijazah documents in which Yūsufafandīzādah is mentioned vary in both content and title. Therefore, in this study, Yūsufafandīzādah will be addressed only through the ijazahs for the Qiraat-i Sab'ah (seven modes of recitation) and Qiraat-i Asharah (ten modes of recitation). He will be examined both through a single narration of an imam and through the narrations of multiple imams. In this context, the most important finding of the article is the presence of Yusufefendizâde in many ijazah certificates found in the tradition of the science of qiraat. The study will use the qualitative research method.
The term ijazah, which means permission, authorization, or approval, is conceptually interpreted more as "certificate" or "diploma." In the Islamic educational tradition, the earliest examples of ijazahs given upon completing a specific curriculum and achieving success were oral rather than written. They were later transformed into written form. Ijazah, influenced by Islamic sciences such as Hadith, Qiraat, and Tafsir, is a tradition unique to Muslims that was developed as early as the third century of the Hijri calendar. The tradition of ijazah became an educational procedure implemented across all Muslim countries from the fourth century onward in Islamic culture. Over time, it even influenced the education system in Christian Europe, and it has continued to exist under different names, such as certificates, diplomas, and degrees. In terms of the teaching of Qiraat (Qur'anic recitation), ijazah signifies the affirmation that the Qur'an recited by the Prophet Mohammad (peace be upon him) has remained unchanged in both its text and phonetics. Since the time of the Prophet (peace be upon him), Qur'anic education has continued through the method of listening to the Qur'an recited by qualified and certified qaris and muqris (reciters) and then reciting it back to them. In this context, ijazah in Qiraat terminology can be defined as a "written certificate of competence that indicates the presence of qualities required in a reciter to read the words of the Qur'an in accordance with proper principles and style."

Anahtar Kelimeler

Quran, Qiraat, Certificate of Authorization, Attribution, Yūsufafandīzādah

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1991.
• Akaslan, Yaşar. “Bir İlm-i Kırâat İcâzetnâmesi: Mehmet Rüştü Âşıkkutlu’nun Öğrencisi Safvan Çakıroğlun’a Verdiği İcâzetnâme”. İhya 9/1 (Ocak 2023), 439-461. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ihya/issue/75093/1156599
• Akaslan, Yaşar. “Türkiye’de Kırâat İlmi Eğitimi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 1081-1107. https://dergipark.org.tr/tr/pub/cuid/article/439689
• Akakuş, Recep. “Gönenli Mehmet Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Akakuş, Recep. “Kesikbacak İsmail Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Akdemir, Mustafa Atillla. Hâmid b. Abdülfettâh el-Paluvî Hayatı, İlmi Şahsiyeti, Eserleri ve Zübdetü’l-İrfân Adlı Eserinin Metodolojik Tanıtımı ve Tahkiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Akpınar, Cemil. “İcâzet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000, 21/ 393-400. https://islamansiklopedisi.org.tr/icazet--egitim
• Akyüz, Abdullah. “Osmanlı’dan Günümüze Reîsülkurâlar”, İslam Araştırmaları Dergisi 36 (2021), 133-162. https://dergipark.org.tr/tr/pub/usul/issue/65853/1018503
• Bostan, Osman. “Bir Osmanlı Kıraat Alimi: Ahmed er-Rüşdî” Amasya İlahiyat Dergisi 18 (2022), 183-218. https://dergipark.org.tr/tr/pub/amailad/issue/70416
• Bostan, Osman. Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri (Ankara: Fecr Yayınları, 2022).
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-Sahîh. b.y.: Dâru Takvi’n-Necât, 2001.
• Bursalı, M. Tahir. Ulemâ-i Osmaniyeden Altı Zâtın Terceme-i Hali. İstanbul: Gazete Matbaası, 1321.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh fi’l-luğa. Kâhire: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1982.
• Çanakcı, Ahmet Ali. “Gönenli Mehmet Efendi’nin Hayatı, Kişiliği ve Eğitim Anlayışı”. Turkısh Studies 15/1, (2020).
• Dânî, Ebû Amr. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-Seb‘. İstanbul: Devlet Matbaası,1930.
• Dârimî, Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1407.
• Doğan, İshak. Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Ebû Dâvûd, es-Sicistânî. es-Sünen. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Emîn Efendî, Muhammed. Umdetü’l-hullân fî îzâhi Zübdeti’l-‘irfân. İstanbul: Mektebetü’L-Hanefiyye, t.s.
• Emîn Efendî, Muhammed. Zühru’l-erîb fî izâhi’l-cem‘i bi’t-takrîb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi Blm. 11.
• Hindî, el-Muttakî. Kenzu’l-‘ummâl fî suneni’l-akvâl ve’l-ef‘âl. Beyrût: Bekrî Hayyân, 1979.
• Idrız, Mesut. “İslâm Eğitim Yaşamında İcâzet Geleneği”. Değerler Eğitimi Dergisi 1/3 (2003), 169-188. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ded/issue/29198/312595
• İbn Fâris. Mücmelü’l-luğa. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• İbn Mâce. es-Sünen. Beyrût: Dâru’l-Marife, 1996.
• İbn Mücâhid. Kitâbu’s-Seb‘a fi’l-kırâât. Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, 1972.
• İbnü’l-Cezerî. ed-Dürre fî kırââti’s-selâseti’l-mütemmime li’l-‘aşere. Medine-i Münevvere: Dâru’l-Ğavsânî li’d- Dirâseti’l-Kur’âniyye, 2009.
• İbnü’l-Cezerî. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî. Müncidü’l-mukriîn ve mürşidü’t-tâlibîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1980.
• İbnü’l-Cezerî. Tahbîrü’t-Teysîr fî kırââti’l-e’immeti’l-‘aşere. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbnü’l-Cezerî. Câmi‘u’l-esânîd. Dımeşk: Dâru’l-Ğavsânî, 2014.
• İstanbulî, Mustafa b. Hasen. Mürşidü’t-talebe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa Blm. nr.29.
• Kastamonî, İsmâîl Hakkı. İcâzetnâme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Blm. nr. 2870.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1957.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. et-Tahrîru’l-vecîz fîmâ yebteğîhi’l-müstecîz. Mısır: Matbaatü’l-Envâr, 1360.
• Mansûrî, Alî b. Süleymân. İcâzetnâme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi Blm. nr.24.
• Maşalı, M. Emin. “Kur’ân Kıraatinde ve Kitabetinde Türkiye’nin Durumu”. TC. Diyanet İşleri Başkanlığı Mushafları İnceleme ve Kıraat Kurulu Başkanlığı Tecvit Çalıştayı (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2015), ss. 1-24.
• Muradî, Muhammed Halil b. Ali b. Muhammed. Silkü’d-dürer fî ayani’l-karni’s-saniye aşer Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1997.
• Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Müstakîmzâde, Süleyman Sadettin. Tuhfe-i hattâtîn. İstanbul: y.y., 1928.
• Naîmî, Mustafa b. İbrâhîm. Mütkınü’r-rivâye fî ulûmi’l-kırâe ve’d-dirâye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi Blm. nr. 21.
• Nesâî. es-Sünen. Kâhire, Mustafa el-Babî el-Halebî, 1964.
• Öztürk, Hayrettin. “Ali Haydar Özak, Hayatı ve Eğitim Metodu”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2017).
• Paluvî, Hâmid b. el-Hâc Abdülfettâh. Zübdetü’l-‘irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. İstanbul: Hilal Yayınları, t.s.
• Râgıb Isfahânî. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2011.
• Rıfat Bey, Mehmet. Kâmusu’l-Beydâyi. Malumat Sayı 35-36’dan naklen Mehmet Zeki Pakalın. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB Yayınları 1993.
• Sarı, Mehmet Ali. “İcâzet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000, 21/400-401. https://islamansiklopedisi.org.tr/icazet--egitim
• Sarı, Mehmet Ali. “Üsküdarlı Ali Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Suveyd, Eymen. es-Selâsilu’z-Zehebî. Dımeşk: Dâru’l-Ğavsânî, 2015.
• Şâtıbî, Kâsım b. Fîrruh. Hırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî. Dımeşk: Dâru’l-Ğavsânî, 2013.
• Şemseddîn Sami. Kâmusu’l-A‘lâm. İstanbul: Mihran Matbaası, 1308.
• Temel, Nihat. Kur’ân Kırâatinde Vakf ve İbtida. İstanbul: İFAV Yayınları, 2001.
• Tirmizî. el-Câmi‘u’s-sahîh. b.y: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Yavuz Fırat. “Kırâat İlmi ve Tarîkler”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2011), 37-55. https://dergipark.org.tr/tr/pub/eruifd/issue/5971/79345
• Yusufefendizâde, Abdullah Hilmi. el-Îtilâf fî vucûhi’l-ihtilâf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa Blm., 4.
• Yusufefendizâde Abdullah Hilmi. Risâletü fî hükmi’l-kırâeti bi’l-kırââti’ş-şevâz Amman: Mektebetü’l-İslâmî, 2004.