Osmanlı Mimarlık Tarihinde Yapı Türü Olarak Zaviye ve Fetret Dönemi Zaviyeleri

Yıl 2025, Sayı: 31, 55 - 79

Feyza Köse Sayan , Nuran Pilehvarian (kara)

https://doi.org/10.33404/anasay.1581004

Öz

Bu makale, Erken Osmanlı mimarlığının özgün yapı türlerinden biri olan çok işlevli zaviyelerin, Fetret Dönemi'nde inşa edilen örneklerine odaklanmaktadır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren siyasi ve toplumsal gelişmelerin etkisinde özgün bir mimari form olarak gelişen söz konusu zaviyeler, erken dönem Osmanlı mimarisini karakterize ederler. 14. yüzyılın başlarından 15. yüzyılın ortalarına kadar sultan adına inşa edilen imaretlerin merkezinde konumlanan ya da kentlerin çeperlerinde tek başına yer alan bu zaviyelerle ilgili terminolojik tartışmalar hala netlik kazanmamıştır. Bu bağlamda Fetret Dönemi zaviyeleri de bu terminolojik belirsizliğin dışında tutulamamaktadır. Ankara Savaşı’nın ardından I. (Yıldırım) Bayezid’in şehzadeleri Emir Süleyman, Musa Çelebi, İsa Çelebi ve I. (Çelebi) Mehmet arasında ki taht mücadelesi ile başlayan Fetret Dönemi (1402-1413) siyasi ve idari karmaşanın hâkim olduğu bir süreç olarak mimari açıdan dikkat çekmez. Ancak döneme ait yapılar ve belgeler incelendiğinde inşa faaliyetlerinin devam ettiği anlaşılmaktadır. Fetret Dönemi’nde inşa edilmiş olan ve günümüze ulaşan Amasya Yakup Paşa Zaviyesi ve Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Osmanlı mimarisinin karakteristik özelliklerini oluşturmaya başladığı erken dönem mimarisinde çok işlevli zaviye yapıları olarak öne çıkar ve dönemlerine özgü bir nitelik taşır. Çelebi Mehmet’in egemenlik bölgesinde, ona bağlı iki yönetici tarafından yaptırılan, yalın ve gösterişten uzak mimari özellikler sergileyen bu iki zaviye, dönemin toplumsal koşullarının mimariye etkilerini tespit etmek açısından örnek oluştururlar. Bu çalışma kapsamında incelenen yapıların özgün vakfiyeleri, zaviyelerin hayır kurumu olarak ayrım gözetmeksizin herkese hizmet etme misyonuyla inşa edildiğini ortaya koymakta ve bu anlayışın, dönemin toplumsal ve kültürel koşulları çerçevesinde bu yapı türüne özgü mimari kimliği yansıtması açısından önem taşıdığını göstermektedir. Günümüzde cami olarak kullanılan bu yapıların kuruluşlarında toplanma, yönetim, ibadet, eğitim, ücretsiz yemek ve konaklama gibi işlevlerle halka açık zaviye yapıları olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fetret dönemi mimarisi, çok işlevli zaviye, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Amasya Yakup Paşa Zaviyesi

Etik Beyan

“Osmanlı Mimarlık Tarihinde Yapı Türü Olarak Zaviye ve Fetret Dönemi Zaviyeleri” başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir. Bu araştırma etik kurul kararı zorunluluğu taşımamaktadır. Makale, Etik Kurulları Yayın Etiği Komitesinin (Committe on Publication Ethics-COPE) yazar, hakem ve editörler için belirtilen kurallardan yararlanılarak oluşturulmuş olan Anasay dergisi etik kuralları çerçevesinde yazılmıştır.

ZAWIYA AS A BUILDING TYPE IN OTTOMAN ARCHITECTURAL HISTORY AND THE ZAWIYAS OF THE INTERREGNUM PERIOD

Öz

This article focuses on the examples of multifunctional zawiyas, one of the unique building types of Early Ottoman architecture, constructed during the Interregnum Period. These zawiyas, which developed as a distinctive architectural form influenced by political and social developments since the establishment of the Ottoman Empire, characterize the early period of Ottoman architecture. Built between the early 14th century and the mid-15th century, these zawiyas were either located at the center of complexes constructed in the name of sultans or stood alone on the outskirts of cities. However, terminological discussions regarding these structures remain unresolved. In this context, the zawiyes of the Interregnum Period are also part of this terminological ambiguity. The Interregnum Period (1402–1413), which started with the struggle for the throne between Emir Süleyman, Musa Çelebi, İsa Çelebi and Çelebi Mehmet, the princes of Bayezid I (Yıldırım) following the Battle of Ankara, does not attract architectural attention as a period dominated by political and administrative chaos. However, when the buildings and documents of the period are analysed, it is understood that construction activities continued. The Yakup Pasha Zawiyah in Amasya and the Hamza Bey Zawiyah in Tokat, both constructed during the Interregnum Period and surviving to the present day, stand out as multifunctional zawiyas structures in early Ottoman architecture, where the characteristic features of Ottoman architecture began to take shape. These two zaviyes, built in Çelebi Mehmet’s domain by two administrators loyal to him, exhibit simple and unpretentious architectural features, serving as examples for understanding the impact of the social conditions of the period on architecture. The original endowments of the buildings examined in this study reveal that zawiyas were built as charitable institutions with the mission of serving everyone without discrimination, and this understanding is important in terms of reflecting the architectural identity specific to this type of building within the framework of the social and cultural conditions of the period. It is understood that these buildings, which are now used as mosques, were originally zawiya structures open to the public with functions such as gathering, administration, worship, education, free food and accommodation.

Anahtar Kelimeler

Architecture of the interregnum period, Multifunctional zawiya, Tokat Hamza Bey Zawiyah, Amasya Yakup Pasha Zawiyah

Kaynakça

• Arşiv Belgesi
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TKGM), Vakf-I Cedid Defterleri (VAYS.VC), Sıra No:169, Tarih 01 Receb 810 (2 Aralık 1407).
• Araştırma ve Kaynak Eserler
• Acar, T. (2011). Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler. Yayımlanmamış doktora tezi, Ege Üniversitesi, İzmir.
• Açıkel, A. (2012). Tokat. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 41, 226-227). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Açıkel, A., & Sığırlı, A. (2005). Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları- Vakfiyeler I. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ahmet Badi Efendi. (2014). Riyaz-ı Belde-i Edirne: 20. Yüzyıla kadar Osmanlı Edirne’si Cilt 1. (N. Adıgüzel & R. Gündoğdu Ed.) Edirne: Trakya Üniversitesi yayınlar. (Orijinal eserin yayın tarihi 1910).
• Akçıl, N. Ç. (2012). Edirne Eskicamii. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 42, ss. 97-98). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Akıl, F. (2019). Hünernâme I. Ciltteki Cülûs Konulu Minyatürlerin Tasarım Çözümlemeleri. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul.
• Altaş, N. (2007). T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Tarafından Tescili Yapılan Camii ve Mescitler. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara
• Aslanapa, O. (1986). Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• Aşıkpaşazade, A. (2003). Osmanoğulları’nın Tarihi. (K. Yavuz & M. A. Y. Saraç Çev.) İstanbul: Koç Kültür Sanat Tanıtım. (Orijinal eserin yayın tarihi 1484).
• Aydın, T. (2019). Amasya Tekkeleri. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Ayverdi, E. H. (1972). Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murat Devri 806-855 (1403-1451) II. İstanbul: Fetih Cemiyeti.
• Ayverdi, E. H. (1989). Osmanlı mimarisinin ilk devirleri: Ertuğrul, Osman, Orhan Gaziler, Hüdavendigar ve Yıldırım Bayezid 630-805 (1230-1402). İstanbul: Fetih Cemiyeti.
• Barkan, Ö. L. (1942). İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279-386.
• Başar, F. (1995). Fetret Devri. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 12, ss. 480-482). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Budak, A. (2016). İmaret Kavramı Üzerinden Erken Osmanlı Ters T Planlı Zaviyeleri ile Aşhanelerin (1) İlişkisi: Osmanlı Aşhanelerinin Kökenine Dair Düşünceler. METU Journal of the Faculty of Architecture 1, 33, 21-36.
• Çağatay, S. (2010). Devşirilen Başkent: Osmanlı’nın İlk Başkenti Bursa’ya Yeniden Bakmak. Y. Özbek& A. Budak (Ed.) Fetih Öncesi Osmanlı Sanatı ve Mimarisi içinde (ss: 9-51), Konya: Literatürk Academia.
• Çağbayır, Y. (2007). Zaviye. Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı Ötüken Türkçe Sözlük içinde (Cilt.5, s. 5441). Ankara: Ötüken Neşriyat
• Çam, M., & Pantık, R. (2022). Bursa Selatin Vakıfları. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Çerkez, M. (2005). Merzifon`da Türk Devri Mimari Eserleri. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Çetintaş, S. (1958). Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir. İstanbul: Maarif Basımevi
• Çobanoğlu, A. V. (2002). Külliye. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 26, ss. 542-544). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Develioğlu, F. (1993). Zaviye. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat Eski ve Yeni Harflerle içinde (s.1172). Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dindar, B. (1992). Bedreddin Simâvî. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 5, ss. 331-334). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Doğan, A. I. (1977). Osmanlı mimarisinde tarikat yapıları tekkeler, zaviyeler ve benzer nitelikteki fütuvvet yapıları. Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Emecen, F. (2015). Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Emir, S. (1992). Erken Osmanlı mimarlığında çok işlevli yapılar yapımsal ve işlevsel bir analiz. Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Erkara, A. (2010). Tokat Merkez’de Osmanlı dönemi dini mimarisi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Evliya Çelebi. (2006). Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Konya, Kayseri, Antakya, Şam, Urfa, Maraş, Sivas, Gazze, Sofya, Edirne: günümüz Türkçesiyle (S. Kahraman & Y. Dağlı Ed.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (Orijinal eserin yayın tarihi 1684)
• Evliya Çelebi. (2010). Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Akkirman, Belgrad, Gelibolu, Manastır, Özü, Saraybosna, Slovenya, Tokat, Üsküp: Günümüz Türkçesiyle (S. Kahraman Ed.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (Orijinal eserin yayın tarihi 1684)
• Eyice, S. (1963). Zaviyeler ve zaviyeli camileri: İlk Osmanlı devrinin dini, içtimai bir müessesesi. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XXIII. 2, 3-80. Eyice, S. (1997). Hamza Bey Camii. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 15, ss. 505-506). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Gabriel, A. (1934). Monuments Turc d’Anatolie: Amasya Tokat Sivas. Paris: E. de Boccard.
• Gabriel, A. (2022). Anadolu’daki Türk anıtları: Amasya-Tokat-Sivas. (N. Kıcıroğlu, Çev.). Gaziantep: Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü yayınları.
• Gökbilgin, T. (1952). XV-XVI. asırlarda Edirne ve Paşa livası: Vakıflar-mülkler-mukataalar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları.
• Gündoğdu, H. (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat. Ankara: PYS Vakıf Sistem Matbaa Müdürlüğü.
• Güray Gülyüz, B. (2020). Rumeli’deki Fetret Devri (1402-1413) Eserleri. Al-Farabi International Journal on Social Sciences, 5, 18-37.
• Hoca Sadeddin Efendi (1979). Tacü’t-Tevarih (Cilt 2). (İ. Parmaksızoğlu, Haz.) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. (Orijinal eserin yayın tarihi 1599).
• Imber, C. (2006). Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650: İktidarın yapısı. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• İnalcık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kafescı̇oğlu, Ç. (2020). Lives and Afterlives of an Urban Institution and Its Spaces: The Early Ottoman ʿİmāret as Mosque. T. Krstic & D. Terzioglu (Ed.) Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c. 1450-c. 1750 içinde (ss. 255-307). Leiden: Brill
• Karaçağ, A. (2010). Amasya Yakub Paşa Zaviyesi. Akdeniz Sanat Dergisi, 6, 101-116.
• Keskin, M. Ç. (2014). Çağdaş Kaynaklarda Ankara Savaşı Sonrası Bursa Sarayı’nın Yağmalanması. Belleten, 78(283), 891-906.
• Keski̇n, M. Ç. (2016). Bayezid Paşa: Vezir, Entelektüel, Sanat Hamisi. Osmanlı Araştırmaları, 48, 1-37.
• Keyani, M. (2013). Hankahlar Tarihi. İstanbul: Büyüyen Ay.
• Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları.
• Kuran, A. (1964). İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Lowry, H. W. (2014). Ferecik’te (Feres) Pek Bilinmeyen ve Fetret Devrine Ait Bir Osmanlı Camisi: Câmi’i Sultân Mûsâ Çelebi ibn Yıldırım Bâyezid Hân. Mehmed Çelebi ve Dönemi içinde (ss. 232-240). Bursa: Osmangazi Belediyesi yayınları.
• Mustafa Vazıh Efendi. (2011). Amasya Fetvaları ve İlk Amasya Şehir Tarihi Belabilü’r-Rasiye Fi Riyaz-I Mesaili’l-Amasiyye. (A. R. Ayar & R. O. Özel, Ed.). Amasya: Amasya Belediyesi yayınları. (Orijinal eserin yayın tarihi 1831).
• Mutlu, İ. (2022). Amasya’da Osmanlı devri anıtları. Yayımlanmamış doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Necipoğlu, G. (2013). Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğunda Mimari Kültür. İstanbul: Bilgi Üniversitesi.
• Neşrî, M. (1957). Kitâb-ı Cihan Nümâ Neşri Tarihi (C. 2). (F. R. Unat &M. A. Köymen Ed.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. (Orijinal eserin yayın tarihi 1520).
• Ocak, A. Y. (1978). Zaviyeler Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme. Vakıflar Dergisi, XII, 247-269.
• Ocak, A. Y. (2016). Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Osmanlı Dönemi: Makaleler-Araştırmalar. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Ocak, A. Y., & Faroqhi, S. (1986). Zaviye. İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 13, ss. 468-476). İstanbul: M.E.B.
• Oğuz, Z. (2006). Multi-functional Buildings of the T-type in Ottoman Context: A Network of İdentity and Territorialization. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Öney, G. (1989). Beylikler Devri Sanatı XIV.-XV. Yüzyıl (1300-1453). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Pilehvarian, N. K. (2001). Tokat Sümbül Baba Türbe ve Tekkesi’nin Mekansal Tanımlama Problemleri. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, I. cilt, 475-482.
• Seçgin, N. (2005). Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fen Edebiyat Dergisi, 1, 373-385.
• Seçgin, N. (2020). Erken Osmanlı Mimarisinde Cami Yapılarının Plan Tipolojisi. Y. Özbek& A. Budak (Ed.) Fetih Öncesi Osmanlı Sanatı ve Mimarisi içinde (ss. 285-338). Konya: Literatürk Academia.
• Şahin, F. (2019). Tokat’taki tekke ve zaviyeler. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Şahin, H. (2020). Dervişler-Fakihler-Gaziler: Erken Osmanlı Döneminde Dini Zümreler 1300-1400. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Şimşirgil, A. (2003). XIV- XVI. Yüzyıllarda Tokat Cami ve Mescidleri. Tarih İncelemeleri Dergisi, 1, 87-104.
• Tanman, B. (1991). Azebler Namazgâhı. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 4, ss. 315-316). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tanman, B. (2013). Yâkub Paşa Tekkesi. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 43, ss. 285-286). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tanman, B. (2014). Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları / Tekkeler. A. Y. Ocak (Ed.) Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler Kaynaklar- Doktrin- Ayin ve Erkan- Tarikatlar -Edebiyat- Mimari- İkonografi – Modernizm İçinde (ss. 363-424). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tanman, B., & Parlak, S. (2006). Tarikat Yapıları. A. U. Peker & K. Bilici (Ed.) Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı II içinde (ss. 391-417). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Tüfekçioğlu, A. (2001). Erken Osmanlı Mimarisinde Yazı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Türkmen, Ö. S. (2023). Amasya şehrinin fiziki oluşumunda vakıfların rolü (XIII-XVIII. Yüzyıl). Yayımlanmamış doktora tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.
• Urak, G. (1994). Amasya’nın Türk Devri Şehir Dokusu ve Yapılarının Analiz ve Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1972). Tokat, Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya Vilayet, Kaza ve Nahiye Merkezlerindeki Kitabeler: Anadolu Türk Tarihi Vesikalarından. İstanbul: Milli Matbaa.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2003). Tokat Kitabeleri. M. Mercan & M. E. Ulu, (Ed.). Ankara: Türk Hava Kurumu Basım İşletmeciliği.
• Yaşar, A. H. H. (2008). Amasya Tarihi. Cilt. 1 (Aydın, M., & Aydın, G. Ed.). Amasya: Amasya Belediyesi. (Orijinal eserin yayın tarihi 1939).
• Yaşar, A. H. H. (2008). Amasya Tarihi. Cilt. 3 (Aydın, M., & Aydın, G. Ed.). Amasya: Amasya Belediyesi. (Orijinal eserin yayın tarihi 1939).
• Yılmaz, M. E. (2023). Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri (C. 1). Ankara: YTB yayınları.