Anadolu Arkeolojisinde Göçebeler ve Görünürlükleri

Yıl 2020, Sayı: 46, 187 - 213, 11.12.2020

Belgin Aksoy

Öz

Bu çalışmanın amacı, göçebeliğin başta Anadolu arkeolojisi olmak üzere Eski Çağ araştırmala-rında ele alınışını irdelemektir. İnsanlığın aslında en uzun dönemi olan Paleolitik Çağ’da günlük yaşam ha-reket halinde olmayı gerektirmiştir. Bu dönemin sonlanmasıyla, bir taraftan yerleşik yaşama ilk adımlar atıl-mış, diğer taraftan hayatta kalmaya yönelik yeni stratejiler geliştirilmiştir. Toprağa bağlı bir üretimin en dikkat çekici özelliği, karmaşık süreçleri de beraberinde getirmesidir. Bu zaman içerisinde belli alanların uzmanlık haline gelmesinin önünü açmıştır. Hayvancılık bunlardan birisidir ve bunun şekillendirdiği hareketlilik Pale-olitik Çağ’dan bilinen hareketlilikten daha farklı nitelikler sergiler. Etnografik gözlemler göçebelerin tarımcı topluluklarla bazen yan yana bazen iç içe yaşadıklarını ortaya koyarken, filolojik veriler de özellikle Mezo-potamya’dan bazı bilgileri vermektedir. Göçebe topluluklar yerleşik topluluklarla ilişkilerine göre ikiye ayrı-lırlar. Buna göre göçebeliğin yerleşiklikle iç içe geçmiş biçimi kapsayıcı göçebeliktir. Dışlayıcı göçebelikte ise böyle bir ilişki yoktur. Ayrıca hareket alanlarına göre ufki ve dağ göçebeliği olarak ikiye ayrılırlar. Anadolu’da özellikle ikincisi çok yaygın olarak görülmektedir. Bu durumun geçmişte de farklı olmadığını düşünmek için nedenler vardır. Hayvancılığın şekillendirdiği göçebelik biçiminin Neolitik Çağ’a kadar uzanan bir geçmişi olabileceğine yönelik veriler mevcuttur. Ancak toplumun gruplara ayrılmasını gerektirecek ölçüde bir uz-manlık olarak karşımıza Kalkolitik Çağ’dan itibaren çıkar. Mezopotamya’da yazılı kaynaklar üzerinden ora-daki göçebelerin kentsel nüfusla nasıl bir ilişki içinde olduğunu görmek mümkündür. Anadolu’nun tarih öncesinde Mevsimlik yerleşimlerin varlığını doğrulayabilecek kimi çıkarımlarda bulunmak mümkündür. Doğu Anadolu’nun yanı sıra Güneybatı Anadolu’nun kimi yerleşimleri için bu olasılık mevcuttur. Hitit Dö-nemi ile artan yazılı kaynaklar dikkate alındığında göçebe topluluklar hakkında yoruma açık da olsa kimi ifadelere ulaşmak mümkündür. Kıt kaynakların paylaşımının göçebe ve yerleşikler arasındaki temel gerilim olduğu Ortadoğu örneğinden farklı olarak, Anadolu’da göçebe kavimler üzerinde güç kurmak isteyen bir merkezi hükümet ve ona karşı direnen gruplar söz konusudur. Arkeolojik araştırmalarda göçebeliğin ince-lenmesi için yapılması gereken uygulamalar pek çok zorluk barındırsa da, saptanması zor bu topluluklar hakkındaki soruları netleştirmenin hala yolları vardır. Bunun için arkeolojik çalışmalarla yanıtlanmak istenen ana soruda bir değişiklik yapılması gerektiği gibi, yeni teknolojileri içeren yeni stratejilerin uygulanması da zorunludur. Göçebelere ait maddi kültürün sistematik bir şekilde incelenmesi de büyük önem arz eder.

Anahtar Kelimeler

Göçebelilk, Neolitik, Kalkolitik, Tunç Çağı, Kültürel İlişkiler

Kaynakça

• P.M.M.G. Akkermans – K. Duistermaat, “Of storage and nomads The sealings from late Neolithic Sabi Abyad, Syria [with comments]”, Paléorient 22.2, 1996, 17-44.
• P.M.M.G. Akkermans – G. Schwarz, the Archaeology of Syria (Cambridge 2003). D.W. Anthony, The Horse, the wheel and language. How Bronze-age riders from the steppes shaped the modern world (Princeton 2007). B.S. Arbuckle, “Animals and inequality in Chalcolithic central Anatolia”, Journal of Anthropological Archaeology 31, 2012, 302-313. Bagg, Ariel M. “Irrigation”, içinde: D.T. Potts (ed.), A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East (Oxford 2012) 261–278.
• A. Baysal, “Doğu Anadolu Arkeolojisinde Göçebelik ve Yaylacılık Kültürü (MÖ II. Bin: Veriler Işığında Yeni Düşünceler”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 13.3, 2012, 255-68.
• R. Becks – A. Polat, “Girmeler Mağarası – Lykia’da Bir Kalkolitik Dönem Yerleşimi”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8, 2013, 166–183.
• R. Bernbeck, “Dörfliche Kulturen des keramischen Neolitikums in Nord- und Mittelmesopotamien: Vielfalt der Kooperationsformen”, içinde: K. Bartl – R. Bernbeck –M. Heinz (ed), Zwischen Euphrat und Indus. Aktuelle Forschungsprobleme in der Vorderasiatische Archäologie (Hildesheim 1995) 28-43.
• R. Bernbeck, “Multisited and modular sites in the Halaf tradition”, içinde: O.P. Nieuwenhuyse – R. Bernbeck – P.M.M.G. Akkermans – J. Rogasch (ed), Interpreting the late Neolithic of Upper Mesopotamia (Brepols 2013) 51-61. B. Boyd, “On ‘sedentism’ in the Later Epipalaeolithic (Natufian) Levant”. World Archaeology 38.2, 2006, 164-78. B.F. Byrd, “The Dispersal of Food Production Across the Levant”, içinde A.B. Gebauer – T.D. Price (ed), Agriculture in Prehistory (Madison 1992) 49-61. G. Chaliand, Göçebe İmparatorluklar (Doğan 2001). R. Cribb, Nomads in Archaeology (Cambridge 1991). R. Duru, Kuruçay Höyük II. 1978-1988 Kazılarının Sonuçları: Geç Kalkolitik ve İlk Tunç Çağı Yerleşmeleri (Ankara 1996). R. Duru, MÖ 8000’den MÖ 2000’e Burdur-Antalya Bölgesinin Altıbin Yılı (İstanbul 2008).
• C. Eslick, Elmalı- Karataş I. The Neolithic and Chalcolithic Periods: Bağbaşı and other sites (Bryn Mawr 1992). M. Forlanini “L’Anatolia occidentale e gli Hittiti: Appunti su alcune recenti scoperte e le loro conseguenze per la geografi a storica”, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 40, 1998, 219–253.
• D. French – J. J. Coulton. “The Kabalian Highlands Before Balboura: Settlement and Connections”, içinde: J.J. Coulton (ed), The Balboura Survey and Settlement in Highland Southwest Anatolia. British Institute of Archaeology at Ankara Monograph 43 (London 2012) 43-59.
• C. Glatz – R. Matthews, “Anthropology of a Frontier Zone: Hittite-Kaska Relations in Late Bronze Age North-Central Anatolia”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 339, 2005, 47–65.
• A. Hauptmann – S. Schnitt-Strecker – F. Begeman – A. Palmieri, “Chemical Composition and Lead Isotopy of Metal Objects from the ‘Royal’ Tomb and Other Related Finds at Arslantepe, Eastern Anatolia”, Paléorient 28.2, 2002, 43-69.
• W.D. Hütteroth – V. Höhfeld, Türkei (Darmstadt 2002). Işıklı, Mehmet. Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü. (İstanbul 2011).
• A.M. Khazanov, Nomads and the Outside World 2 (Tucson 1994).
• A.M. Khazanov, “Specific Characteristics of Chalcolithic and Bronze Age Pastoralism in the Near East”,içinde J. Szuchman (ed), Nomads, Tribes, and the state in the Ancient Near East. Cross disciplinary perspectives (Chicago 2009) 119-27.
• H. Klengel, Zwischen Zelt und Palast (Leipzig 1971). H. Köktürk “New Lights on Prehistoric Lycia. Finds from Girmeler Cave near Tlos”. Lykia 3, 1997-1996, 39-45. C. Menger, Gesammelte Werke, Grundsätze der Volkswirtschaftslehre (1871) Band I. (Tübingen 1968).
• B. Müller-Neuhof ,“Nomadische Ressourcennutzung in den ariden Regionen Jordaniens und der Südlichen Levante im 5. bis frühen 3. Jahrtausend v. Chr”, Zeitschrift für Orient-Archäologie 6, 2013, 3-18.
• T. Ökse “Sivas İli 1998 Yüzey Araştırması”, içinde: XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı 24-28 Mayıs Ankara 2 (Ankara 2000) 11-24.
• H. Özbal – A. Türkekul – T. Doğan – L. Thissen – F. Gerritsen – R. Özbal, “MÖ 7. Binyılda Barcın Höyük’te Süt Tüketimi Üzerine Yeni Araştırmalar”, XXVII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı 23-28 Mayıs 2011 Malatya (Ankara 2012) 15-31. A. Özfırat Doğu Anadolu Yayla Kültürleri (İstanbul 2001).
• G.Rollefson – I. Köhler-Rollefson. “PPNC Adaptions in the First Half of the 6th Millennium B.C.”, Paléorient 19.1, 1993, 33-42.
• J. Roodenberg “Change in Food Production and its Impact on Early 6th Millennium Community in Northwest Anatolia. The Example of Ilıpınar”, Praehistorische Zeitschrift 87, 2012, 223-35. M.B. Rowton“Dimorphic Structure and the Problem of the ʿapirû-ʿibrîm”, Journal of Near Eastern Studies 35.1, 1976, 13-20. A. G. Sagona The Caucasian Region in the Early Bronza Age (Oxford 1984).
• F. Scholz, Nomadismus: Theorie und Wandel einer sozio-ökologischen Kulturweise (Stuttgart 1995). A. Sherratt “Plough and Pastoralism: Aspects of the Secondary Products Revolution”, içinde: I. Hodder – G.Isaac – N. Hammond (ed) Pattern of the Past: Studies in Honour of David Clarke (London 1981) 261–305.
• A. Sherratt, “The Secondary Exploitation of Animals in the Old World”. World Archaeology 15.1, 1983, 90-104.
• Z. Simon, “Das Problem des luwischen Nomadismus”, içinde: Proceedings of the 6th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East May; 5th-10th 2008, “Sapienza” -Universita di Roma (Wiesbaden 2010) 545–556. M. P. Streck “Nomaden”, Reallexikon der Assyrologie und Vorderasiatischen Archäologie 9 (Berlin 1998) 592-95.
• T. Takaoğlu “Chalcolithic Marble Working at Kulaksızlar in Western Anatolia”, Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 5, 2002, 71-93.
• T. Takaoğlu, Ethnoarchaeological Investigations in Rural Anatolia (İstanbul 2007).
• L. Thissen – H. Özbal – A. Türkekul-Bıyık – F. Gerritsen R. Özbal, “The Land of Milk? Approaching Dietary Preferences of Late Neolithic Communities in NW Anatolia”, Leiden Journal of Pottery Studies 26, 2010, 157-72.
• E. von Schuler “Kaskäer”. Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie 5, (Berlin 1980) 460-63.
• J. Yakar Anadolu’nun Etnoarkeolojisi (İstanbul 2007).