Osmanlı Döneminde Şemdinli’de Tütüncülük: Üretim, Ticaret ve Vergilendirme (1863-1914)

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 2, 585 - 621, 30.08.2025

Halit Baş

https://doi.org/10.18506/anemon.1612046

Öz

Amerika kıtasıyla birlikte keşfedilen tütünün kullanımı hızla yaygınlaşmış ve dünya çapında getirisi yüksek bir ticaret ürünü haline gelmiştir. Tütün bitkisinin üretim koşulları açısından çok seçici olmaması, tarımının yaygın olarak yapılmasını sağlamış, bu durum geniş topraklara sahip Osmanlı Devleti’ne de sirayet etmiştir. Diğer tarım ürünleri için pek uygun olmayan arazi yapısından dolayı Şemdinli ahalisi de nispeten daha iyi verim aldığı tütünün tarımına yönelmiş zamanla tütüncülük buranın en önemli geçim kaynağı haline gelmiştir. Şemdinli’de ziraatı yapılan tütünlerin türünden ve üretilme şeklinden kaynaklanan farklı aroması, neredeyse tamamının rağbet gördüğü İran’a gönderilmesine sebep olmuştur. Şemdinli’nin devlet merkezine uzak dağlık bir bölgede olması, ulaşım problemleri, ahalisinin geçmişten gelen esnek yönetim alışkanlıkları tütün vergilerinin tahsilatını güçleştirmiştir. Reji idaresinin tütün üretimi ve vergi tahsilatını kontrolü altına almasından sonra ahali için zorlu bir süreç başlamıştır. Tütünün üretimi ve ihracında İran ve Reji kaynaklı sorunlar ahaliyi devletle daha fazla iletişim kurmak zorunda bırakmıştır. Osmanlı merkez ve taşra yöneticileri böyle zamanlarda mümkün mertebe kendi vatandaşını destekleyen ve koruyan bir tutum sergilemiştir. Osmanlı Devleti’nde gerçekleştirilen tütüncülük faaliyetlerinin bir kesiti olan Şemdinli’nin ayrıca kendine has özellikleri de tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şemdinli , Tütün , Osmanlı , Tütüncülük

Etik Beyan

Çalışmanın tüm süreçlerinin araştırma ve yayın etiğine uygun olduğunu, etik kurallara ve bilimsel atıf gösterme ilkelerine uyduğumu beyan ederim.

Destekleyen Kurum

yok.

Tobacco Working in Şemdi̇nli in the Ottoman Period: Production, Trade and Taxation (1863-1914)

Öz

Tobacco use, which was discovered with the American continent, spread rapidly and became a highly valuable trade product worldwide. The fact that the tobacco plant was not very selective in production conditions ensured its widespread cultivation, and this situation spread to the Ottoman Empire, which had a wide territory. Due to the land structure unsuitable for other agricultural products, the people of Şemdinli focused on the cultivation of tobacco, which yielded relatively better yields, and over time, tobacco farming became the most important source of livelihood here. The different aromas of the tobacco cultivated in Şemdinli due to its type and the way it was produced caused almost all of it to be exported to Iran, where it was in demand. The fact that Şemdinli was located in a mountainous region far from the state center, transportation problems, and the local population's flexible management habits from the past made the collection of tobacco taxes difficult. After the Reji administration took tobacco production and tax collection under its control, a difficult process began for the locals. The Iran and Reji-induced problems in the production and export of tobacco forced the local population to contact the state more frequently. In such times, the Ottoman central and provincial administrators displayed an attitude that supported and protected their citizens as much as possible. Şemdinli, which is a cross-section of tobacco farming activities in the Ottoman Empire, has also been observed to have unique characteristics.

Anahtar Kelimeler

Şemdinli , Tobacco , Ottoman , Tobacco Works

Etik Beyan

I declare that all processes of the study comply with research and publication ethics, and that I comply with ethical rules and scientific citation principles.

Destekleyen Kurum

none

Kaynakça

• Aksın, A. & Demir, K. (2019). Bitlis ve çevresinde tütün ziraatı (1883-1910). Tarihî ve kültürel yönleriyle Bitlis, (vol. II). 499-514.
• Altunsoy, B. (2022). Osmanlı’da tütün kaçakçılığı reji kolcuları ve uygulamaları. Selenge Yayınları.
• Bilir, N., Çakır, B., Dağlı, E., Ergüder, T., & Önder, Z. (2010). Türkiye’de tütün kontrolü politikaları. Dünya Sağlık Örgütü Yayını.
• Bozpınar, C. & Teoman, Ö. (2023). History of Ottoman tobacco sector from the perspective of economic mindset. Fiscaoeconomia, 7(1), 483-507. https://doi.org/10.25295/fsecon.1190164
• Burns, E. (2007). The Smoke of the gods. Temple University Press.
• Çadırcı, M. (2013). Tanzimat döneminde anadolu kentlerinin sosyal ve ekonomik durumu. TTK Yayınevi.
• Çelik, B. (2022). Osmanlı gümrüklerinde 19. yüzyıl son döneminde yapılan reformlar ve yabancı uzmanlar. XVIII. Türk Tarih Kongresi (1-5 Eylül 2018) Kongreye Sunulan Bildiriler (vol. III, Ed. S. Nurdan– M. Özler). 173-211.
• Darkot, B. (1979). Şemdinan. İA (vol. XI). MEB Yayını.
• Demir, K. (2019). Tobacco agriculture and Reji company in the period of the ii. meşrutiyet (constituonalism) in the Ottoman press. Balıkesir University The Journal of Social Sciences Institute, 22(41), 419-446. https://doi.org/10.31795/baunsobed.580791
• Demir, C. & Sönmez, Y. (2021). Socio-economic reflections of tobacco agriculture in the Sinop sanjak (1839-1923). History Studies, 13(2), 471-495. https://doi.org/10.9737/hist.2021.997
• Dığıroğlu, F. (2014). A forgetten field in the economy of salonica: Tobacca production and trade, and the regie (1883-1912). The Journal of Ottoman Studies, 43, 227-272. https://doi.org/10.18589/oa.130674
• Gencer, F. (2011). Alteration of the yurtluk-ocaklık system in the process of centralization policies. Tarih Araştırmaları Dergisi, 30, 75-96. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000484
• Gencer, F. (2015). Some observations about the hakkâri sanjak at the beginning of the 19th century. Journal of History School (JOHS), 23, 409-431. http://dx.doi.org/10.14225/Joh769
• Genç, M. (2000). İltizam. DİA (vol. XXII). 154-158.
• Ghatak, A., Chaturvedi, P., Paul, P., Agrawal, G. K., Rakwal, R., Kim, S. T., Weckwerth, W., & Gupta, R. (2017). Proteomics survey of solanaceae family: Current status and challenges ahead. Journal of Proteomics, 169, 41-57. https://doi.org/10.1016/j.jprot.2017.05.016
• Goodman, J. (1994). Tobacco in history: The cultures of dependence. Routledge.
• Gökdemir, O. (1993). XIX. yüzyıl sonunda İzmir ve çevresinde tütün kaçakçılığı. Journal of Modern Turkish History Studies, 3, 323-333.
• Güneş, M. (2015). Osmanlı döneminde vilâyet idaresinin esasları. Kitabevi Yayınları. Henningfield, J., Sweanor, D. T., Rose, C. A., & Hilton, M. J. (2024). Smoking. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/smoking-tobacco
• İpşirli, M. & Uzun, M. İ. (1991). Bahâî Mehmed Efendi. DİA (vol. IV). 463-464. Kaplan, Y. (2014). Tarihte Hakkari, Şemdinan, Bahdinan ve Nehri. Uluslararası Seyyid Tâhâ-î Hakkâri Sempozyumu (24-26 May 2013). 109-130.
• Karabacak, K. (2017). Tobacco agriculture and geographical distribution in Turkey. Turkish Journal of Geographical Sciences, 15(1), 27-48. https://doi.org/10.1501/Cogbil_0000000179
• Karaçor, Z., Aydın, M., & Kaya, P. H. (2019). Reji tobacco administration as an example of privatization activities in Ottoman Empire. Nigde Omer Halisdemir University Journal of Social Sciences Institute, 1(3), 18-28.
• Karagöz, F. G. (2020). The practice of the prohibition of coffeehouses and tobacco consumption in the 17th-century Ottoman Empire in the examples from the register of important affairs and Ayntâb/Antep kadi court. Hacettepe Law Review, 2, 494-554. https://doi.org/10.32957/hacettepehdf.765820
• Kavak, A. (2016). The positive contributions of nehrî lodge- one of the education centers in anatolia- during Ottoman and Russian. Bingöl University Journal of Theology Faculty, 3(6), 103-123.
• Keleş, H. (2009). Salnamelere göre Van ve Bitlis vilayetlerinde dini sosyal yapı (unpublished master thesis). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kılıç, O. (2021). Doğu serhaddinin kilidi Van. Van Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları. Kladchenko, O. V. (2023). “Turkish” tobacco pipes: History of study. Vestnik Volgogradskogo gosudarstvennogo universiteta: Science Journal of Volgograd State University History. Area Studies. International Relations, 28(5), 213-224. https://doi.org/10.15688/jvolsu4.2023.5.17
• Küçük, C. & Ertüzün, T. (1994). Düyûn-ı umûmiyye. DİA (vol. X). 58-62.
• Kütükoğlu, M. (1994). Osmanlı belgelerinin dili. Kubbealtı Neşriyat.
• Kütükoğlu, M. S. (1996). Gümrük. DİA (vol. XIV). 263-268.
• Mishra, S. & Mishra, M. B. (2013). Tobacco: Its historical, cultural, oral, and periodontal health association. Journal of International Society of Preventive & Community Dentistry, 3(1), 12-13. doi: 10.4103/2231-0762.115708
• Ortaylı, İ. (2018). Tanzimat devrinde Osmanlı mahallî idareleri (1840-1880). TTK Yayınları.
• Öğün, T. (2010). Doğu’nun mirlerine son veda: Cizreli İzzeddin Şîr Bey ve isyanı. Yeditepe Yayınevi.
• Öztürk, H. (2023). An evaluation on the Ottoman foreign debt, tobacco and the activities of the regime administration. Selcuk University The Journal of Social and Technical Researches, 22(1), 54-71. https://dx.doi.org/10.59768/sustad.2023.5
• Sadıkoğlu, B. (2021). Hakkari ilinin beşeri ve ekonomik coğrafyası (Unpublished PhD Thesis). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı.
• Sezen, T. (2006). Osmanlı yer adları. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını.
• Shaw, S. J. & Shaw, E. K. (2017). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (vol. II). E Yayınları.
• Şemseddin Sami. (1894). Kâmûsü’l-Âlâm (vol. IV). Mihran Matbaası.
• Şemseddin Sami. (2007). Kâmûs-ı Türkî. Çağrı Yayınları.
• Şahin, G. & Taşlıgil, N. (2014). Le developpement historique et la dispersion geographique de la cultivation de tabac en Turquie. Eastern Geographical Review, 18(30), (2014), 71-102.
• Tuncel, M. (1997). Hakkâri, DİA, (vol. XV). 205-207.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2011). Osmanlı tarihi, (vol. III. 1. Kısım), TTK Yayınları.
• Yapıştıran, C. (2013). 19. yüzyıl ikinci yarısında Bitlis ve tütün (unpublished master thesis). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldırım, A. (2020). Tobacco agriculture, trading and smoking in 17th century Ottoman geography according to seyahatnâme. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 6(4), 1025-1040. https://doi.org/10.20322/littera.793649
• Yılmaz, F. (2005). Osmanlı İmparatorluğu’nda tütün: Sosyal, siyasî ve ekonomik tahlili (1600-1883) (unpublished PhD thesis). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Yılmaz, F. (2012). Tütün. DİA (vol. XLII). 1-4.