Erken Dönem İslâm Âlimlerinin Psikolojiye Katkıları: Akıl, Nefs, Ruh Kavramları

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 1, 67 - 89, 24.06.2019

Nazife Varlı

Öz

İslâm Dini’nde ‘insan’ mefhûmu, onu her yönüyle
maddî-manevî/dünyevî-uhrevî kapsayan bir anlayışa sahiptir. Onun insanı
inceleme ve anlama yaklaşımı, diğer bütün düşünce sistemleri ve felsefî bakış
açılarından daha ileridedir. Zira insan, yeryüzünde Allah’ın ‘halifesi’ olarak
tayin edilmiştir ve yine insan, O’nun kutlu vekili mertebesindedir. Düşünce
akımlarının ortaya çıkış nedenine bakıldığında, hemen hemen tamamının, bilgiye
nasıl ulaşılacağı noktasında birleştikleri görülür ve elbette ki, ana tema
insandır. Pek çok düşünce akımında insan, kimi yerde topluma kurban edilir,
kimi yerde toplum insana feda edilir; kimi yerde bir piyon hükmünde
pasifleştirilen insan bütün melekelerinden soyutlanır, kimi yerde de süflî bir
varlık olarak yerden yere vurulur. Dolayısıyla, bir kısım felsefî yaklaşımların
etkisiyle Batı düşünce dünyası, insanın en değerli özelliği olan ‘akıl’
konusunda bazı sapmalar yaşamıştır. Dikkat çekici olan ise, insanın ruhsal
yönünü, onun çevresiyle kurduğu ilişkiyi ele alıp inceleyen Psikoloji biliminin,
en son gelişmiş bilimlerden biri olmasıdır. Bilindiği üzere, çeşitli konuları
ayrı ayrı, felsefe disiplini altında hararetle işlenmiş olan bu çok geç
isimlendirilmiş bilimin tarihi çok eskilere uzanır. Batı dünyası için
Psikoloji, 19. yüzyılın son çeyreğinde doğmuş bir sosyal bilim iken İslâm
âlimleri 7. yüzyıldan itibaren konuya eğilmeye başlamışlardır. Bu makalede,
akıl, nefs ve ruh kavramları üzerinde durulacak, erken dönem bazı İslâm
âlimlerinin görüşlerine yer verilecek ve onların Psikolojiye olan katkılarından
söz edilecektir. 

Anahtar Kelimeler

Akıl, Nefs, Ruh, Psikoloji, Din Psikolojisi, İslâm Âlimleri

Destekleyen Kurum

Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi - İlahiyat Fakültesi

The Contributions of Early Islamic Scholars to Psychology: the Concepts of Intelligence, Soul and Spirit

Öz

Science is a regular and consistent knowledge of the universe, the subject of facts and events in the world, a way of using methods and experimentation, and reaching several codes based on reality. And methodical and systematic information obtained by the method and validated by the application, always and everywhere with validity and certainty qualities. From this point of view, the subject of psychology, which is a branch of science, is mentioned as the emotions, thoughts, and behaviors of living beings. However, psychology has defined for a long time as the science of behavior and mind includes the study of conscious and unconscious phenomena, as well as feelings and thoughts. Nowadays, psychology is living its modern period, because, today, psychology has become an experimental science which uses the methods of the sciences. The first signs of this period, with the adoption of these scientific methods psychology, began to manifest itself in the last quarter of the 19th century. Also, it should be noted here that psychology, because of its behavioral science, raises the underlying causes of behavior and develops treatments against possible diseases. In a sense, it also undertakes a duty such as 'preventive medicine' before being mentally ill. Psychologists are started to focus on examining the individual’s religious beliefs and practices in the modern period of psychology. Until this time, in the resources which are called ‘classical period of psychology,’ topics covered and discussed by theologians and philosophers who mostly focused on ‘human and the nature of human.’ However, with the development of modern psychology, complex issues such as examining the concept of soul and revealing the relationship between soul and body are left to the branch of philosophy. Therefore, the direct link has ended between experimental psychology and religion. Nevertheless, the purpose of the Psychology of Religion is to bring religion and psychology back together. Thus, the psychology of religion was born as a result of the efforts of Psychology which became a science by itself, separated from the history of religion and philosophy.  In 1899, Edwin Starbuck became the first psychologist to use the name ‘Psychology of Religion.’ However, after its emergence, for a variety of social reasons, the Psychology of Religion has made plodding progress, but after 1960, it has been on a rapid rise. As a result, as revealed in this study, Islamic scholars have put forward various views in the field of psychology under the titles of Philosophy, Kalam, and Sufism starting from the 7th century. Hâris al-Muhâsibî, Mevlanâ, Gazzâlî, al-Kindî, İbn Sînâ, İbn Rushd and Farabî who has mentioned in this study are just a few of these names. Many of these thinkers, based on their own life experiences, have made regular examinations and recorded their results in their works. As mentioned earlier, although the Islamic scholars have greatly influenced by the views of the ancient Greek philosophers, they combined their philosophy with Islamic beliefs and thoughts and presented their own original ideas. It should be mentioned here again, examining the concepts of intelligence, soul, and spirit which they briefly discussed in this article, is not a research that every individual should do. It will be in everyone’s best interest to leave this task to the scholars who have the research qualifications. Learning the meaning of these concepts and their functions in the body would be sufficient for individuals.

Anahtar Kelimeler

Intelligence, Soul, Spirit, Psychology, Psychology of Religion, Islamic Scholars

Kaynakça

• Adıvar, A. A. (1969). Tarih Boyunca İlim ve Din. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Akçay, M. (2005). Gazzâlî'de Ruh Tasavvuru. Dinî Araştırmalar, Ankara, 7: 87-115. Ankara.
• Apaydın, H. (2016). Din Psikolojisi Terimler Sözlüğü, Bilimkent Yayınları, İstanbul.
• Aristoteles. (2001). Ruh Üzerine. (çev. Z. Özcan). Alfa Yayınevi. İstanbul.
• Atay, H. (1998). Nefis, AÜİFD, Ankara, XXXVII/1-58.
• Aydın, H. (1976). Muhâsibî’nin Tasavvuf Felsefesi. Pars Yayınları. Ankara.
• Aydın, H. (1999). Kusta b. Luka ve Ruh ile Nefs Arasındaki Ayırım Adlı Kitabı. AÜİFD, Ankara, XL/387-402.
• Aydınlı, Y. (2013). Fârâbî ve Bağdat Meşşâî Okulu. (İslam Felsefesi, Tarih ve Problemler içinde). ed. M. C. Kaya. İstanbul: İsam Yay.
• Bacanlı, H. (2000). Gelişim ve Öğrenme. Ankara: Nobel.
• Bayrakdar, M. (2011). İslam Felsefesine Giriş. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Ankara.
• Bolay, S. H. (1993). Aristo Metafiziği ile Gazâlî Metafiziğinin Karşılaştırması, İstanbul.
• Cevizci, A. (2017). Büyük Felsefe Sözlüğü. Say Yayınları. İstanbul.
• Cheraghi, A. (2011). Gazzâlî Psikolojisi Ve Modern Psikolojinin Ortak Noktaları. İmam Gazzâlî Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. İstanbul. 271. 809-823.
• Chittick, C. W. (2016). The Sufi Path of Knowledge: Ibn Al-Arabi's Metaphysics of Imagination. State University of New York Press.
• Corbin, H. (2014). History of İslamic Philosophy. New York.
• Çağrıcı, M. (1995). Kindi'nin Def'u'l-Ahzan Adlı Risalesi, Kaynakları ve Tesirleri. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi. İstanbul. 221-241.
• Duvanaev, A. (2007). İbn Rüşd’de Mebde ve Mead. AÜSBE Felsefe ve Din Bilimleri ABD.
• el-Ânî, N. (2008). el-İslâm ve İlmu’n-Nefs. Beyrut: Mektebu’t-Tevzî’ fi’l-Âlemi’l-Arabî.
• Emiroğlu, İ. (1998). Kur’ân’da Akıl ve İnsan. D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. İzmir.
• er-Râgıb el-İsfehânî, (2017). Müfredat Kur’an Kavramları Sözlüğü. (çev. M. Yıldız). Çıra Yay.
• er-Râzî, (2018). et-Tıbbu’r-Rûhanî. Ruh Sağlığı. (çev. H. Karaman). İz Yay. İstanbul.
• Fakhry, M. (2004) A History of Islamic Philosophy. New York: Columbia University Press.
• Farabî. (2009). Makalat el-Refia fi usuli’l-ilmi’t-tabii. Tabiat İlminin Kökleri Hakkında Yüksek Makaleler, (çev. N. Lugal ve A. Sayılı), neşr. H. G. Topdemir, Farabî, İstanbul: Say Yayınları.
• Gazzâlî, (1975). İhyâu Ulûmi’d-Dîn. (çev. A. Serdaroğlu). İstanbul.
• Gökay, F. (1937). Ruh Hekimliği Tarihinde İbni Sînâ. İbni Sînâ. İstanbul.
• Haddad, Y. (1991). The Muslims of America. New York: Oxford University Press.
• Hökelekli, H. (2006). İslâm Geleneğinde Psikoloji Kültürü. İslâmî Araştırmalar Dergisi. 19(3). 409-421.
• İbn Manzûr, (1990). Ebu’l-Fadl, Lisanu’l-Arab, Beyrut.
• İbn Rüşd, (1986). Tutarsızlığın Tutarsızlığı. Tehâfüt et-Tehâfüt. (çev. K. Işık ve M. Dağ). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Basımevi. Samsun.
• İbn Sînâ, (2013). Kitabu’ş-Şifa: Metafizik I-II, (çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Karlığa, H.B. (1999). İbn Rüşd. Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı.
• Kızılgeçit, M. (2006). Hâris EL Muhâsibî’de Dinî Davranış Teorisi. A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri ABD. Erzurum.
• Kindî, E. Y. (1994). Felsefî Risaleler. (çev. M. Kaya). İz Yayınları. Istanbul.
• Kindî, E. Y. (2014). Tarifler Üzerine. (çev. M. Kaya). Felsefî Risaleler. Klasik Yayınları. Istanbul.
• Kirman, M. A. ve H. Sarı (2019), Post-seküler Toplumda Anlam Arayışı ve Tasavvufu Yol Metaforu Üzerinden Okumak, Sekülerleşme Tartışmaları, (ed. Kirman, M. A. ve V. Ertit). Kadim Yay., Ankara.
• Kirman, M. Ali (2016). Din Sosyolojisi Sözlüğü, Karahan Kitabevi, Adana.
• Kocabaş, Ş. (1997). İslâmda Bilginin Temelleri. İstanbul.
• Mâtürîdî, (2002). Kitâbü’t-Tevhîd. (çev. B. Topaloğlu). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Mevlânâ, (2015). Dîvân-ı Kebîr. (Haz. A. Gölpınarlı). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Ankara.
• Muhâsibî, (2004). El-Akl ve Fehmü'l. Kur'an Akıl ve Kur'an'ın Anlaşılması. (çev. V. Akdoğan). İşaret Yayınları. İstanbul.
• Namık, M. (1954). Büyük Felsefe Lügatı, İstanbul, C. III.
• Sarıoğlu, H. (2003). İbn Rüşd Felsefesi, Klasik Yayınları. İstanbul.
• Schultz, D. P. & Schultz, S. E. (2002). Modern Psikoloji Tarihi. (çev. Y. Aslan). Kaknüs Yay. İstanbul.
• Strung, O. (1992). Hümanistik Dini Psikoloji: Din Psikolojisinde Yeni Bir Bölüm. (Çev.: M. Naci Kula). UÜİF Dergisi. Bursa. 4(4). 347-354.
• TDK. (1998). Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
• Topdemir, H.G. (2013). İbn Rüşd. Ankara: Say.
• Uludağ, S. (2005). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. Kabalcı Yayınevi. İstanbul.
• Uysal, E. (2004). Kindî ve Farabî’de Akıl ve Nefs Kavramlarının Ahlâkî İçeriği. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Bursa. 13(2).
• Ülken, H.Z. (1957). İslâm Felsefesi Tarihi II. İstanbul.
• Ülken, H.Z. (1988). İslâm Felsefesi Kaynakları ve Etkileri. İstanbul: Ülken Yayınları.
• Ünver, Ü. (1955). İbn Sînî. İstanbul.
• Yeniterzi, E. (2007). Mevlânâ’nın Kişisel Değişim ve Gelişime Dair Düşünceleri. Selçuk Üniversitesi Mevlânâ Araştırma ve Uygulama Merkezi. Konya. 1(2). 13-28.
• Yüce, A. (2005). Kalb Hayatı-I. Işık Yayınları. İstanbul.