Tevhidî Açıdan İslam Hat Sanatının Gayesi

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 1 - 18, 22.06.2025

Nurullah Yılmaz

Öz

İslam akaidinin en temel unsurlarından biri tevhid ilkesidir. Tevhid inanca ve inancın düzenli olan bünyesine rengini veren en temel dini ilkedir. Tevhid inancı tek ilah çevresinde oluşan düşünme biçimini, hayat tarzını ifade etmektedir. İnsan tevhit içgüdüsüyle yaratıldığı için ortaya koyduğu bütün işlerinde tevhidi esas almaktadır. İnananlar zihniyle, ruhuyla tevhit ilkesi etrafında hayatını şekillendirmektedir. İslam sanatının göz kamaştırıcı kökleri tevhit inancı üzerine inşa edilmiştir. İslam sanatı içerik ve biçim olarak vahiyle yakın ilişki içerisindedir. Vahiy ise tevhit inancının esası sayılmaktadır. Bu sanat İslam vahyinden üretildiği için İslam sanatı hüviyetini almıştır. İslam sanatı çokluk aleminde tevhidin tezahürü neticesinde hasıl olmuştur. İlahi birlik göz kamaştırıcı eserlerle duyular aracılığıyla keşfedilmeye çalışılmıştır. Tevhidi açıdan yapılan çalışmalar insanı bireysel boyuttan evrensel boyuta çıkarmaktadır. Dolayısıyla İslam literatüründe yapılan veya icra edilen her ilmin gayesi tevhidi ortaya koymaktır. İslam hat sanatını icra eden hattatların gayesi de tevhit inancı etrafında şekillenmiştir. Eserlerini tevhid ilkesini göz önünde bulundurarak ortaya koymuşlardır. Bu çalışmamızda tevhidi konuları ele alan hat örnekleri incelenerek İslam hat sanatının estetik yönü ve görsel biçiminin tevhit inancına olan katkıları değerlendirilecektir. Hat sanatının büyük hattatları tarafından icra edilen ve manevi bir güce sahip olan sanat eserleri tevhidi perspektifle araştırılarak aydınlatılmaya çalışılacaktır. İslam hat sanatının İslami sanatının yalnızca Vahid’den neş’et ettiği hakikatine işaret eden bir sanat dalı hasebiyle bu alandaki hat örneklerinin ana gayesinin sanattan ziyade tevhid ilkesi olduğu düşüncesi otaya konulacaktır. Görsel açıdan önem arz eden hat sanatı örnekleri incelenecek bununla birlikte hat sanatının tevhid ile ilişkisi teorik açıdan izah edilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam , Tevhid , İnanç , İslam Sanatı , Hat sanatı

The Purpose of Islamic Calligraphy from a Tawhidic Perspective

Öz

Tawhid is the cornerstone of Islamic creed, shaping the essence of faith and the worldview of every Muslim individual. This belief profoundly influences a person’s way of thinking, lifestyle, and creative expression. Islamic art, nourished by this divine unity, has developed a structure centered on revelation in both form and content. Calligraphy, which emerged through the transcription of the Qur’an — the direct expression of revelation — stands as one of the most powerful visual representations of tawhid within Islamic arts. Calligraphy is not merely an aesthetic practice; it is also a domain where the belief in divine unity finds expression through the written word. This study will examine calligraphic works that focus on themes of tawhid and reveal how this art form visually reinforces the concept of divine oneness. The works produced by great master calligraphers demonstrate that the ultimate aim of the art is not purely aesthetic, but rather to glorify faith. Therefore, Islamic calligraphy will be presented not just as a visual form, but as a contemplative product originating from the One (Al-Wahid). The study will explore how calligraphy, in both its theoretical and visual dimensions, reflects and supports the understanding of tawhid.

Anahtar Kelimeler

Islam , Tawhid , Belief , Islamic Art , Calligraphy

Kaynakça

• Alpaslan. “Kıt’a”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 25. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Anonim - Tarih ve Tabiat Vakfı. Hattın Çelebisi: Hasan Çelebi. İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2003.
• Berkli, Yunus - Mahboubi, Vali. “Hüsn-i Hat ve Cami Mimarisine Katkıları”. Current Perspectives in Social Sciences 26/2 (2022).
• Cevad, Ali. el-Mufassal fi- Trahi’l -Arab Kable’l İslam. Beyrut: Daru’l İlim Li’l Melayin, 2. Basım, 1978.
• Çetin, Nihad Mazlum. “İslam Hat Sanatının Doğuşu ve gelişmesi (Yakut Devrinin Sonuna Kadar)”. İslam Tetkikleri Degisi İstanbul Üniversitesi Edebiyat fakültesi Basımevi 9 (1995), 2-50.
• Derman, M Uğur. “Hat”. 16/427-437. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1997.
• Derman, M Uğur. “Hattat”. 16/493-499. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1997.
• Fazlu’r-Rahman. Ana Konularıyla Kur’an. çev. Alparslan Açıkgenç. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• İbn Haldun, Abdurrahman. Mukaddime. ed. Ali Abdülvahid Vafi. II Cilt. kahire: Daru Nehdati Mısır, ts.
• İbnu’l Menzur, Muhammed b. Mukrim b. Ali Ebu’l Fazl Cemaluddin. Lisanu’l Arab. 15 Cilt. Beyrut: Daru’s Sadr, 2010.
• Koç, Turan. İslam Estetiği, 2020.
• Kürdi, Muhammed Tahir el-. Tarihu’l Hatti’l Arabi ve Adabuhu. Mektebetu’l Hilali, 1939.
• Lekani, Abdusselam bin İbrahim el-. Şerhu Cevheri’t-tevhid. Mısır: Mektebetu’s-Saadeti, 1955.
• Müstakimzade, Süleyman Sadeddin. Tuhfe-i Hattatin. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Nasition, Zakiah Mardiah - Harni, Sri. “The Art Of Callıgraphy In A Revıew Of Islamıc Educatıon”. Eduslamic: Jurnal Pendidikan Islam dan Keagamaan 1/1 (2023).
• Nasr, Seyyid Hüseyin - Demirhan, Ahmet. İslam Sanatı ve Maneviyatı, 2017.
• Nesefi, İmam Ebi’l Muin Meymun bin Muhammed en-. Behru’l-kelam. Daru’l-Feth, 2014.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2012.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Din Maskeli Allah Düşmanlığı Şirk ve Şirke Tepkinin Felsefeleşmesi: Deizm. İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 2013.
• Serin, Muhittin. Hat Sanatı Tarihi. 2 Cilt, 2020.
• Serin, Muhittin. Hat sanatı ve meşhur hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve San’at Vakfı, 1999.
• Sülün, Murat. Sanat Eserine Vurulan Kur’an Mührü. İstanbul: Bank Asya Kültür Yayınları, 2006.
• Yazır, Mahmud Bedreddin. Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli. III Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Bakanlığı, 1989.
• Yılmaz, Nurullah. İslam Hat Sanatının Şekillenmesinde Biçim ve İçerik Açısından Kur’an’ın Etkisi. Van: Van Yzüncü Yıl Ünivrsitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2023.
• Yılmaz, Nurullah. “Kur’an’ın İçeriksel Açıdan İslam Hat Sanatına Etkisi”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 17 (2023).