The Political Economy of Food in Turkey: Is Another Food System Possible?

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 3, 471 - 503, 19.10.2024

Beyza Oba , Zeynep Özsoy

https://doi.org/10.53376/ap.2024.17

Öz

In this study, the political economy of food in Turkey is studied and the policies implemented by governments in agriculture that led to a transformation both in production and consumption of foodstuff is discussed. The paper focuses on small producers and the first part examines the changing position of these small producers in line with the policies implemented by governments in different periods. In so doing, we discuss how these different economic policies marginalized the small producers, transformed the production relations and the production-consumption nexus. The second part of the paper discusses with various examples the possibilities for re-integrating the excluded small farmers to the food provisioning system. Ergo this section explores how small farmers can be repositioned in the food provisioning system by adhering to the principles of Food Sovereignty movement, co-operating with the urban consumers and the premises of Diverse Economies.

Anahtar Kelimeler

Diverse Economies, Agriculture, Alternative Food Networks, Small Farmers, Food Sovereignty

Türkiye’de Gıdanın Ekonomi Politiği: Başka Bir Gıda Sistemi Mümkün mü?

Öz

Bu çalışmada Türkiye’de gıdanın ekonomi politiği incelenmekte ve tarıma ilişkin uygulanan politikaların gıda alanında hem üretim ve hem de tüketimde nasıl bir dönüşüme yol açtığı ele alınmaktadır. Bu çerçevede Türkiye’de yaşanan gıda krizinin arka planındaki nedenler incelenerek ve farklı uygulamalar tartışılarak dönüşümün yönünün değiştirilmesi için neler yapılabileceği sorgulanmaktadır. Küçük tarım işletmelilerini (küçük çiftçiler) merkeze alan çalışmanın birinci bölümünde, Türkiye’de farklı ekonomik politikaların izlendiği dönemlerde, küçük çiftçilerin tarım sektörü içerisinde konumlarının nasıl değiştiği ve bu değişimin tarımda üretim ilişkilerine, üretim-tüketim ağına yansımaları incelenmektedir. İkinci bölümdeyse, giderek tarımın çeperine itilen fakat sağlıklı bir tarım sektörünün oluşmasında önemli bir yeri olan küçük çiftçilerin sisteme tekrar kazandırılmaları için neler yapılabileceği örneklerle tartışılmaktadır. Bu bağlamda, küçük çiftçiliği yeniden tarımda konumlandırmayı amaçlayan ve bu yolda Türkiye’de ve dünyada güçlü örnekler deneyimlenmesine alan açan Gıda Egemenliği (Food Sovereignty) hareketi ve bu hareketten kaynaklanan alternatif tüketici oluşumları Çeşitlilik Ekonomileri (Diverse Economies) perspektifinden ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çeşitlilik Ekonomileri, Tarım, Alternatif Gıda Ağları, Küçük Çiftçiler, Gıda Egemenliği

Kaynakça

• Akder, Halis (2011), “How to Dilute an Agricultural Reform: Direct Income Subsidy Experience in Turkey (2001–2008)”, Karapınar, Barış, Adaman, Fikret ve Gökhan Ozertan (Der.), Rethinking Structural Reform in Turkish Agriculture: Beyond the World Bank’s Strategy (New York: Nova Science Publishers): 47-62.
• Akyüz, Alper ve Yonca Demir (2016), “The Role of a Civil Society Organization in the Development of the Domestic Organic Market in Turkey”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 54: 43-61.
• Arınç, Kenan (2018), “Boğatepe Köyü’nde Gravyer Peyniri Üretimi ve Sürdürülebilir Gelişme Bakımından Önemi (Kars/Türkiye)”, Türk Coğrafya Dergisi, 70: 7-18.
• Avcıoğlu, Doğan (1968), Türkiye’nin Düzeni (Dün-Bugün-Yarın) (Ankara: Bilgi Yayınevi).
• Avrupa Birliği (2024), “Farm to Fork Strategy”, https://food.ec.europa.eu/horizontal-topics/farm-fork-strategy_en#About-the-Strategy (25.08.2024).
• Ayalp, Emel Karakaya (2021), “Alternatif Gıda Ağları ve Türkiye’de Yurttaş Temelli Gıda İnisiyatifleri”, İdealkent, 12 (33): 965-1005.
• Aydin, Zülküf (2002), “The New Right, Structural Adjustment and Turkish Agriculture: Rural Responses and Survival Strategies”, The European Journal of Development Research, 14 (2): 183-208.
• Aydin, Zülküf (2010), “Neo‐liberal Transformation of Turkish Agriculture”, Journal of Agrarian Change, 10(2): 149-187.
• Aydın, Saadet (2022), “Gıda Egemenliği”, Özkaya, Yakup., Erat, Veysel, Demirci, Kıvanç ve Aytaç Duran (Der.), Yerel Yönetimler, Kent ve Çevre Politikaları Ansiklopedisi (Ankara: Nobel).
• Aysu, Abdullah (2008), Küreselleşme ve Tarım Politikaları (İstanbul: Su Yayınları).
• Aysu, Abdullah (2015), Gıda Krizi: Tarım, Ekoloji ve Egemenlik (İstanbul: Metis, Siyahbeyaz).
• Bahçeci, Devin (2019), Kentsel Alanda İklim Değişikliği ile Toplumsal Temelli Mücadele: Bir Yöntem Olarak Kent Bahçeleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Buğday Derneği (2023), “Türkiye’de Kurulan Organik Pazarlar”, https://bugday.org/blog/turkiyede-kurulan-organik-pazarlar/ (15.08.2024).
• Çiftçi-Sen (2024), “Tüzük”, https://www.ciftcisen.org/tuzuk/ (19.08.2024).
• Çiftçi TV (2024), “Tarım 2023’te 0.2 küçüldü”. https://www.ciftcitv.com/genel/tarim-2023te-yuzde-02-kuculdu/ (10.02.2024).
• Çiftçi-Sen (2020), “Çiftçi-Sen kuruldu” https://www.ciftcisen.org/2020/03/22/ciftci-sen-kuruldu/ (24.09.2024).
• Değirmenci, Ekin (2017), “Türkiye Tarımında Neoliberal Dönüşüm ve Metalaşma”, Praksis, 43: 765-784.
• Değirmenci, Sibel (2021), Türkiye’de Tarım Kapitalistleşirken; Talepler ve Yasalar (İstanbul: SAV Yayinları).
• Demir, Yonca (2013), “Supply Chain Management Practices in an Alternative Food Network: The First Organic Marketplace of Turkey”, International Journal of Business and Social Science, 4 (9): 179-187.
• Dışişleri Vekaleti Milletlerarası İktisadi İş birliği Teşkilatı Genel Sekreterliği (1952), Türkiye’de Marşal Planı No.12 (Ankara).
• Dışişleri Vekaleti Milletlerarası İktisadi İş birliği Teşkilatı Genel Sekreterliği (1953), Türkiye’de Marşal Planı No.14 (Ankara).
• Ertekin, Aybala ve Cemil Yıldızcan (2023), “Krize Karşı Alternatifler: Pandemi Sonrasında Tarım Gıda Alanındaki Topluluk-Temelli Dayanışma Pratikleri”, Eğitim Bilim Toplum, 21 (82): 148-172.
• FAO, IFAD, UNICEF, WFP ve WHO (2024), The State of Food Security and Nutrition in the World 2024 – Financing to End Hunger, Food İnsecurity and Malnutrition in all its Forms (Rome).
• Gazete Duvar (2024), “TÜİK açıkladı: Çiftçinin Enflasyonu Katlanarak Büyüdü”, https://www.gazeteduvar.com.tr/tuik-acikladi-ciftcinin-enflasyonu-katlanarak-buyudu-haber-1721713 (25.08.2024).
• Gibson-Graham, J.K. (2006), A Postcapitalist Politics (Minneapolis: University of Minnesota Press).
• Gibson-Graham, J.K. ve Gerda Roelvink (2011), “The Nitty Gritty of Creating Alternative Economies”, Social Alternatives, 30 (1): 29-33.
• Gibson-Graham, J.K. ve Kelly Dombroski (2020), “Introduction to the Handbook of Diverse Economies: Inventory as Ethical Intervention”, Gibson-Graham J.K. ve K. Dombroski (Der.), Handbook of Diverse Economies (UK: Edward Elgar Publishing): 1-25.
• Gibson-Graham, J.K., Jenny Cameron ve Stephen Healy (2013), Take Back Economy: An Ethical Guide For Transforming Our Communities (Minneapolis: University of Minnosota Press).
• Goodman, David. ve Michael Goodman (2009), “Alternative Food Networks”, Kitchin, Rob ve Nigel Thrift (Der.), International Encyclopedia of Human Geography (Oxford: Elsevier): 208-220.
• Güneri, Mustafa (2004), Hasanoğlu Köy Enstitüsü Kurulurken, 1941-1951 (İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı).
• Güneş, Deniz (2020), “İlhan Koçulu: Benim Kayıtlarıma Göre Türkiye’de 300-400 Çeşit Peynir Bulunuyor”, Demokrat Haber, https://www.demokrathaber.org/ilhan-koculu-benim-kayitlarima-gore-turkiyede-300-400-cesit-peynir-bulunuyor (24.09.2024).
• Halktv (2024), SGK Verilerine Göre 2012'den Bugüne Aktif Sigortalı Çiftçi Sayısında Yarı Yarıya Azaldı. https://halktv.com.tr/ekonomi/sgk-verilerine-gore-2012den-bugune-aktif-sigortali-ciftci-sayisinda-yari-yariya-834409h?ysclid=m1rlknnkrw448001291 (10.2.2024).
• Hatipoğlu, Şevket Raşit (1999), “Makine maşatlığı”, Baydar, Oya (Der.), 75 Yılda Köylerden Şehirlere (İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları): 9.
• İstanbul Kent Bostanları Çalışma Grubu (2021), Tarım Yapana Kent İstanbul: Bugünden Yarına Müşterek Hayatlar (İstanbul: İstanbul Kent Konseyi Yayını).
• İstanbul Planlama Ajansı (2022), İstanbul Vizyon 2050 Strateji Belgesi, https://ipa.istanbul/istanbul-vizyon-2050/ (25.08.2024).
• Jarosz, Lucy (2011), “Defining World Hunger: Scale And Neoliberal İdeology İn İnternational Food Security Policy Discourse”, Food, Culture and Society, 14 (1): 117-139.
• Jarosz, Lucy (2014), “Comparing Food Security and Food Sovereignty Discourses”, Dialogues in Human Geography, 4 (2): 168-181.
• Kafadar, Suna (2019), “Şehirle Kır Arasında Bir Yerde: Yedikule Bostanları’ndan Öğrenebileceklerimiz”, https://beyond.istanbul/2021/12/01/sehirle-kir-arasinda-bir-yerde-yedikule-bostanlarindan-ogrenebileceklerimiz/ (25.08.2024).
• Kafadar, Suna (2020), “Bostancı Recep Amca'yı kaybettik; 2 Milyon Lira "Bostan Cezası" Kaldı Yadigâr!”, https://t24.com.tr/yazarlar/suna-kafadar/bostanci-recep-amca-yi-kaybettik-2-milyon-lira-bostan-cezasi-kaldi-yadigar,26521 (25.08.2024).
• Kandemir, Orhan (2011), “Tarımsal Destekleme Politikalarının Kırsal Kalkınmaya Etkisi”, Ekonomi Bilimleri Dergisi, 3 (1): 103-113.
• Karaömerlioğlu, Asım (1998), “Bir Tepeden Reform Denemesi: Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun Hikayesi”, Birikim, 107: 31-47.
• Kayıran, Mehmet ve Mustafa Yahya Metintaş (2021), “Türkiye'nin Tarım Politikaları (1918- 1938)”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12 (1): 115-131.
• Kaymak, Muammer (2011), “1980 Öncesinin Sorunsalından Hareketle 1980 Sonrası Türkiye Tarımı”, Başer, Erkin Koçyiğit, Nihal ve Mustafa Öziş (Der.), Bugüne Bakmak, 1980 Sonrasında Türkiye’de Yaşanan Toplumsal Değişim Süreçleri (İstanbul: DipNot Yayınları): 123-142.
• Kozaman, Senem ve Ebru Seçkin (2020), “Development of Alternative Food Networks in The Peri-Urban Areas of Istanbul”, Armin Kratzer, Jutta Kister (Der.), Rural-Urban Linkages For Sustainable Development (London: Routledge): 143-155.
• Keyder, Çağla (1982), Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929) (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Türkiye Araştırmaları).
• Keyder, Çağla (2005), “The Cycle of Sharecropping and The Consolidation of Small Peasant Ownership in Turkey”, Byres, Terence (Der.), Sharecropping And Sharecroppers (London: Routledge): 131-146.
• Keyder, Çağla ve Zafer Yenal (2011), “Agrarian Change Under Globalization: Markets And İnsecurity in Turkish Agriculture”, Journal of Agrarian Change, 11 (1): 60-86.
• Kızıldağ, Duygu (2019), “Women’s Cooperatives as a Tool of Employment Policy in Turkey”, Contemporary Issues in Behavioral Finance, 1: 65-76.
• Koç, Yıldırım (2014), “Türkiye'de Kırsal Kesimde Mülksüzleşme (Osmanlı'dan Günümüze)”, Aysu, Abdullah ve Serdar Kayaoğlu (Der.), Köylülükten Sonra Tarım-Osmanlı'dan Günümüze Köylünün İlgası ve Şirketleşme (Ankara: Epos Yayınları): 125-194.
• Manzanaro, Sofia Sanchez (2024), “EU’s Trade Policy Clashes With Sustainability and Food Sovereignty Ambitions”, https://viacampesina.org/en/eus-trade-policy-clashes-with-sustainability-and-food-sovereignty-ambitions/ (25.08.2024).
• Maye, Damian ve James Kirwan (2010), “Alternative Food Networks”, Sociology of Agriculture and Food, 20: 383-389.
• McMichael, Philip (2009), “A Food Regime Genealogy”, The Journal of Peasant Studies, 36 (1): 139-169.
• McMichael, Philip ve Mindi Schneider (2011), “Food Security Politics and The Millennium Development Goals”, Third World Quarterly, 32 (1): 119-139.
• McMichael, Philip (2014), “Historicizing Food Sovereignty”, Journal of Peasant Studies, 41 (6): 933-957.
• Medeiros Ribeiro ve Jose Duarte (2023), Peasantry And Rural Resistance İn The 21st Century Turkey: The Case Of Çiftçi-Sen (Yayımlanmamış Doktora Tezi) (Ankara: ODTÜ).
• Oba, Beyza ve Zeynep Özsoy (2019), “Consumer-initiated Cooperatives (CICs) of Istanbul as an Alternative to Capitalist Food Provisioning System”, 11th Critical Management Studies; Precarious Presents, Open Futures Konferans kitapçığı (UK: Open University).
• Oba, Beyza ve Zeynep Özsoy (2020), “Unifying Nature Of Food: Consumer-Initiated Cooperatives in Istanbul”, Society and Business Review, 15 (4): 349-372.
• Oba, Beyza ve Zeynep Özsoy (2024), Food Politics, Activism and Alternative Consumer Cooperatives (UK: Bristol University Press).
• Oral, Necdet (2013), “Tarım ve Gıdada Çokuluslu Şirketlerin Egemenliği”, Oral, Necdet (Der.), Türkiye’de Tarımın Ekonomi Politiği, 1923-1913 (Ankara: NotaBene Yayınları): 159-200.
• Önder, İzzettin (1999), “Aşar’ın Kaldırılması ve Tarım Kesimine Uygulanan Vergiler”, Baydar, Oya (Der.), 75 Yılda Köylerden Şehirlere (İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları): 67-74.
• Öz, Özlem ve Zuhre Aksoy (2019), “Challenges of Building Alternatives: The Experience of a Consumer Food Co-Operative in Istanbul”, Food, Culture ve Society, 22 (3): 299-315.
• Öz, Özlem ve Zuhre Aksoy (2023), Food Co-Operatives in Turkey: Building Alternative Food Networks (London: Routledge).
• Özden, Fatih (2020), “Gıda Etiği Bağlaminda Topluluk Destekli Tarım Modeli Üzerine Bir İnceleme”, Türkiye Biyoetik Dergisi, 7 (3): 84-98.
• Özden, Fatih (2017), “Doğadan Tüketiciye Tarımda Kapitalist Tahakkümün Kimi Görünümleri, Yabancılaşma ve Alternatifler Üzerine”, Praksis, 43 (1): 741-765.
• Özdoğan, Huri Kiraz (2023), “Tarımlaştırma ve Tarımsızlaştırma: İstanbul’da Bostancılığa Bütünsel Bakış Denemesi”, Eğitim Bilim Toplum, 21 (82): 173-207.
• Öztürk, Fundanur (2021), “Tarımda Girdi Maliyetleri Arttı, 12 Yılda Çiftçilerin Yarısı Tarımdan Uzaklaştı: ‘Dayanacak Gücüm Kalmadı”, https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-58746985 (25.08.2024).
• Pamuk, Şevket (1999), “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında İaşe Politikası ve Köylülük” Baydar, Oya (Der.), 75 Yılda Köylerden Şehirlere (İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları): 57-64.
• Patel, Raj (2013), “The Long Green Revolution”, The Journal of Peasant Studies, 40 (1): 1-63.
• Renting, Henk Marsden, Terry ve Jo Banks (2003), “Understanding Alternative Food Networks: Exploring the role of Short Food Supply Chains in Rural Development”, Environment and Planning, 35 (3): 393-411.
• Renting, Henk Schermer, Markus ve Adanella Rossi (2012), “Building Food Democracy: Exploring Civic Food Networks and Newly Emerging Forms of Food Citizenship”, International Journal of Sociology of Agriculture and Food, 19 (3): 289-307.
• Shiva, Vandana (2023), “Umut, Sağlık ve Mutluluk Bahçeleri – Her Yerde”
• Beyond İstanbul, 14: 88-96.
• Sönmez, Mustafa (1987), “Türkiye’de Tarım ve Büyük Burjuvazi”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 11/7.
• Shaw, Ohn (2007), World Food Security: A History Since 1945 (New York: Palgrave Macmillan).
• Shutter, Olivier de (2014), “The Transformative Potential of the Right to Food”, BM İnsan Hakları Konseyi'nin 25. Oturumu'na sunulan nihai rapor, https://digitallibrary.un.org/record/766914?ln=en&v=pdf (25.08.2024)
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin (1974), Savaş Sonrası Ortamında 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı, (Ankara: ODTÜ yayını, No. 24).
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin (1999a), “Devletçilik Dönemi Tarım Politikaları (Modernleşme Çabaları)”, Baydar, Oya (Der.), 75 Yılda Köylerden Şehirlere (İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları): 43-56.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin (1999b), “Tarımsal Teknolojide İlk Gelişmeler: İlk Makineleşme”, Baydar, Oya (Der.), 75 Yılda Köylerden Şehirlere (İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları): 6-8.
• Tezel, Yahya (1982), Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları).
• Tunç, Beyza ve Nevin Demirbaş (2022), “Tarım Sektöründe Kırsal Kadının Rolü ve Türkiye İçin Kırsal Kadın Özneli Organizasyonların Önemi”, XVIII. IBANESS İktisat, İşletme ve Yönetim Bilimleri Kongreler Serisi (Ohrid / Kuzey Makedonya Cumhuriyeti).
• Venn, Laura Kneafsey, Moya Holloway, Lewis Cox, Rosie Dowler, Elizabeth ve Helena Tuomainen (2006), “Researching European 'Alternative' Food Networks: Some Methodological Considerations”, Area, 38 (3): 248-258.
• Whatmore, Sarah, Pierre Stassart ve Henk Renting (2003), “What’s Alternative About Alternative Food Networks?”, Environment and Planning, 35: 389-391.
• Yalçın, Arman Zafer (2022), “Yerel Kalkınma Bağlamında Kooperatifler ve Belediye Etkileşimi”, Maliye Araştırmaları Dergisi, 8 (1): 1-20.
• Yarkın, Güllistan (2010), “Türkiye’deki İçe Dönük Sermaye Birikim Sürecinde Dünya Bankası’nın Rolü”, Praksis, 23: 139-172.
• Yavaşoğlu, Fahriye ve Tanyel Özelçi Eceral (2023), “Aktör Ağ İlişkileri Bağlamında Sosyal Sermaye, Yerel Kooperatifler, Bölgesel Kalkınma: İzmir, Ödemiş Bademli Kooperatifi”, Bölgesel Kalkınma Dergisi, 1 (4): 374-397.
• Yenal, Zafer (1999), “Food TNCs, İntellectual Property İnvestments And Post-Fordist Food Consumption: The Case of Unilever and Nestlé in Turkey”, International Journal of the Sociology of Agriculture and Food, 8: 21-34.
• Yılmaz, A., Toydemir, B., Keskin, C., Yıldırım, C., Kocabıçak, E., Elhan, E., Seymen, F., Kalyoncu, G., Kılıç, H., Fırat, K., Özbakır, M., Mıhçı, M., Ülker, N. Bulut, N., Elhan, N., Günay, Ö.S., Yıldırım, T., Uludağ, Ü., Bulut, V., Kadıköy Kent Dayanışması, Kadıköy Kooperatifi, Karşı Lig (2020), Yeniden İnşa Et: Caferağa ve Yeldeğirmeni Dayanışmaları Yatay Örgütlenme Modeli (İstanbul: NotaBene Yayinları).