İşarî Tefsir Müfessirlerinde İşari ve Zahiri Tefsir Arasındaki İlişkinin Diyalektiği

Yıl 2024, , 339 - 387, 30.08.2024

Abdülkerim Soliman

https://doi.org/10.52115/apjir.1527269

Öz

Tüm çeşitleriyle batıni tefsirin temeli ve bu türde tefsir yapanların kanaatlerinin oluşumunda ve yayılmasında en önemli araç te'vil (yorumlama) olmuştur. Bu nedenle, bu te'vilin doğası, referansları ve Kur'an'ın zahiri (görünür) anlamıyla ilişkisi, batıni tefsir türlerini ayıran temel unsur olmuştur. Bu nedenle batıni tefsirler ikiye ayrılmaktadır: Batınî İşarî Sufi Tefsirler ve Batıni İlhâdî Tefsirler. Müfessirler, bu iki türü ayırt etme konusunda çaba göstermişler ve tefsirin, dilin zahiri anlamlarını kabul etmek ve onlardan hareketle yapılan yorumlamaları işari sufi tefsir olarak kabul etmişler, zahiri anlamları reddeden ve aşırı yorumlamalara giden tefsirin ise ilhadi batıni tefsir olarak adlandırılması konusunda hemfikir olmuşlardır. Bu ayrım, işari tefsir ile zahiri anlamlara dayalı tefsir arasında bir diyalektik oluşturmuştur. Bu çalışma, batınî işari tefsir ile batınî ilhadi tefsir arasındaki bu temel ayrımın geçerliliğini test etmeyi ve işari tefsir yapan müfessirlerin, zahiri kelime anlamları ile işari yorumları birleştirme konusundaki diyalektik ilişkisini incelemeyi amaçlamaktadır. Ayrıca, bu müfessirlerin bu birleşimi ne ölçüde benimsediğini ve bu diyalektiğe ne ölçüde sadık kaldıklarını, yöntemlerini ve işari tefsir tekniklerini araştırmayı hedeflemektedir. Çalışma, bu müfessirlerin teorik yazıları (tefsirlerinin önsözleri) ve Kur'an ayetlerine getirdikleri yorumlardan örnekler kullanarak gerçekleştirilen uygulamalı incelemeler yoluyla yapılmıştır. Çalışma, bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır: Birinci bölüm teorik, ikinci bölüm ise uygulama yönünü ele almaktadır. Çalışmada analitik ve tümevarımsal bir yöntem kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, kur'an-i kerim, Batini tefsir, İşari Tefsir, Diyalektik

Teşekkür

Teşekkürler

جدليَّة العلاقة بين التفسير الإشاري والظاهري عند المفسِّرين الإشاريين

Öz

كان وما زال التأويلُ هو الأساس الذي قام عليه التفسيرُ الباطنيُّ بأنواعه المختلفة، والوسيلة الأهم في تكوين قناعات أصحابه، ونشر أفكارهم، وتأييد معتقداتهم، ولذلك كانت طبيعة هذا التأويل، ومرجعيَّتُهُ، وعلاقتُهُ بظاهر الخطاب القرآني، هو الحدُّ الفاصل بين أنواعه، وهو ما أدَّى إلى انقسام التفاسير الباطنيَّة إلى قسمين: باطني إشاري صوفي، وباطني إلحادي، وقد اجتهد المفسرون في التمييز بينهما، حتَّى أجمعوا على أنَّ المرجعيَّة إلى التفسير بظواهر اللغة، والإقرار بها، والانطلاق منها هو جوهر التمييز والفصل بينهما، فالتفسير الذي يُقِرَّ صاحبُهُ بقبول التفسير الظاهر والأخذ به في التفسير مع إضافة ما يَعنُّ له من استنباطات وما يفتح الله عليه من فتوحات يُسَمَّى بالتفسير الإشاري الصوفي، وما يرفض صاحِبُهُ فيه الإقرار بظواهر الخطاب، ويُغرِق في الابتعاد عنه، ويُسرِف في التأويل، يُسمَّى بالتفسير الباطني الإلحادي، وبهذا التمييز وُجِدَت جدليَّةٌ بين التفسير الإشاري والتفسير بظواهر الخطاب. وتحاول هذه الدراسة أن تختبر مصداقيَّة هذا المقياس أو هذه الشرط الجوهري الفاصل بين منهج التفسير الباطني الإشاري والمنهج الباطني الإلحادي، وأن تلقي الضوء على هذه العلاقة الجدليَّة في الجمع بين التفسير بظاهر الألفاظ والتأويل الإشاري عند المفسرين الإشاريين، ومدى قناعتهم بهذا الجمع وتلك الجدليَّة، ومدى محافظتهم عليها والتزامهم بها في تفاسيرهم، والنظر في طرقهم وأساليبهم الإشاريَّة ومعرفة مصادرهم التفسيريَّة، واستقراء خصائص منهج كلِّ مفسِّرٍ منهم، ولتحقيق ذلك اعتمدت الدراسة على كتابات هؤلاء المفسِّرين النظريَّة من خلال المقدِّمات التي كتبوها لتفاسيرهم، والجانب التطبيقي لهم من خلال أمثلةٍ من تفسيرهم لآيات القرآن الكريم، وجاءت الدراسة في مقدمة ومبحثين: تناول الأول الجانب النظري، والآخر الجانب التطبيقي، وقد اعتمدت الدراسة على المنهج الاستقرائي التحليلي.

Anahtar Kelimeler

التفسير, القرآن الكريم, التفسير الإشاري, التفسير الظاهري, جدلية

Kaynakça

• Abdüli’sâvy, Miş’ân Sûd. Et-Tefsirul-İşârî Mahıyytüh ve Davâbıth. Beyrut: Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2013.
• el-Baklî ,Ebû Muhammed Sadrüddîn Rûzbihân b. Ebî Nasr. ʿArâʾisü’l-beyân fî ḥaḳāʾiḳı’l-Ḳurʾân. Beyrut: Daru’lKutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1429/2008.
• el-Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-CÂMİU’s-SAHÎH. Bekstên. Tabâtul. Bişrî. 1437/2016.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-Beyân. Dāru İhyâi’t-Türâsil-Arabî, tsz.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rühu’l Beyân. Tercüme. H. Kâmil Yılmaz ve diğerler. İstanbul: Erkam yayınları, 2010.
• Dereli, Muhammed Vehbi. İşârÎ Tefsirlerin Geçerliliği ve Problemleri üzerine. DEÜİFD, XXXIV/2011, ss. 129-147.
• Ebu Hayyan el-Endelusi, Muhammed b. Yusuf. el-Baḥru’l-Muḥit. Thk. Adil Ahmet, Abdulmevcut vdğr. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• ERBAŞ, Muammer. Kur’an-ı Kerîm’in Zâhirî Anlamaına Yaklaşımlar .İzmir: İzmir İlahiyat Vakfi Yayınları, 2008. Erkaya, Mahmud Esad. 2010-2019 Yılları arasında Türkçe çevirileri yayınlanan işârî tefsirler üzerine bir değerendirme. Akademiar Dergisi, Ankara 2019, Sayı: 7, ss 49-88.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 8. Baskı, 1426/2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Fadâhul-Bâtiniyye. Thk. Abdülrahman Bedeviy. Kuveyt: Dârul-Kütübil-s-Sakâfiyye, tsz.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâ-u Ulûmi’d-Dîn. Mısır: Dâruş-Şab, tsz.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. Mişkêtül-Envêr. Thk. Ebül-İla Afifi. El-Kahire: ed-Dârül-Kavmiyye, 1382/ 1964
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed el-Hasenî eş-Şâzelî. el-Bahrü’l-medîd fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. Thş. Ahmed Abdullah el-Kureşî, Kahire:1999.
• İbn Cerîr et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. Thk. Abdullah b. Abdulmühsin et-Türkî. Kahire: Dâr Hecr. 1422/2001.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî, Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’lBuḫârî, Debt. Muhammed Fuât Abdulbâkî, Misir: el-Mektebetus-Selefiyye, Ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī elHanbelî. et-Tibyên fi Aksêm el-Kurân. el-Kahire: Mektebetül-Mütenebbi, Ts.
• İbn Manzûr. Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l- ʿArab. Beyrut: Dâr Sadır, 1414.
• İbnüs-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Fetâvâ ve mesâʾilü İbni’ṣ-Ṣalâḥ fi’t-tefsîr ve’l-ḥadîs̱ ve’l-uṣûl ve’l-fıḳh. Thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. Beyrut: Dârul-Me’rife, 1. Baskı, 1406/1986.
• Kefevî, Ebû’i-bekâ. el-Külliyyât. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 2.Baskı. 1419- 1998.
• Kuşeyrî, Ebu’l-Kasım Abdülkerim b. Hevâzin, Letâifü’l-İşârât. Thk. Abdüllatif Hasan Abdülrahman. Beyrut: Daru’lKutubi’l-İlmiyye, 2001
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. Thk. Megdi Beslûm. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1426/2005.
• el-Mehdiy, Cevdet muhammed ebulyezid. el- İtticâh Essûfî İnde Aimmetit- Tefsir il-ku’ran el-kerim. Kahire:eldarulcidiyye, 1. Baskı, 2007.
• Muhammed b. Munâcid-Din. Erau en-Nîsâbûrî el’İttikâdiyye Min Hilal Tefsirih Ġarâʾibü’l-Ḳurʾân ve reġāʾibü’l-furḳān. YL. Câmi’etü-Ümmu el-Kure, 1435.
• en-Nîsâbûrî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-A‘rec. Ġarâʾibü’l-Ḳurʾân ve reġāʾibü’l-furḳān. Thk.
• Zekeriyye Ömeyrât. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1416/1996.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. et-Tibyân fî Ulûmi’l-Kur’an. Tahrân: Dâr Amsân, 3. Baskı, tsz.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Huseyn. Hakâiku’t-tefsîr. Thk. Seyyid İmrân. I-II. Beyrut: Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî. el-İtkan fî ulûmi’l-Kur’an. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. es-Suudiyye: Dârüş-Şuûni’l-İslamiyye, Tz.
• Şâtıbî, Ebû İshak. el-Muvâfakât fî Usûli’ş-Şerîa. Dâru’l-Marife. Kahire: el-Mektebetüt-Tücêriyye, tsz.
• et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Thk. Abdur-Rahman Muhammed Osman. Beyrut: Dârul-Fikr, 2.Baskı, 1403/1983.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü-Vehb, Ts.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Kahire: Matbaâtü-İsâl-Vehd, 3.Baskı, 1362/ 1943.